اﮔﺮ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺣﺘﻤﻲ ﺑﺮای ادﻏﺎم رو ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺷﻮد.
۲-۲-۵-۴ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ
ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ، در ﺳﻄﺢ ﮔﺴﺘﺮده ای ﺑﺎ ﺻﻨﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ‌ﻛﻨﻨﺪ، در رﻗﺎﺑﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺳﻘﻔﻲ ﺑﺮای ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺳﻮدآوری ﺑﺮای ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﻧﺪ، ﺑﺎزدﻫﻲ ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺻﻨﻌﺖ رو ﻣﺤﺪود ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ. ﻫﺮﭼﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻛﺎﻻی ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎی اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در ﺳﻮد ﺻﻨﻌﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮای دﻳﮕﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻤﻠﻜﺮدی ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺤﺼﻮل ﺻﻨﻌﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت اﻳﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮ و ﺗﺤﻘﻴﻖ، ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﺎر دﻗﻴﻖ و ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﺗﺤﻠﻴﻠﮕﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻳﻲ وارد ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻓﺮﺳﻨﮕﻬﺎ از ﺻﻨﻌﺖ دوراﻧﺪ و رﺑﻄﻲ ﺑﻪ اون ﻧﺪارﻧﺪ. ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﺟﻤﻌﻲ ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل، اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ ﺑﺮای ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺷﺮﻛﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻚ ﻣﺤﺼﻮل ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ، اﻣﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﭘﺎﻳﺪار از ﺳﻮی ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎ ﺳﻬﻴﻢ در ﺻﻨﻌﺖ ﻣﻲ‌ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻤﻌﻲ ﺻﻨﻌﺖ رو ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدی ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﺪ. ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ در ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺟﻤﻌﻲ در ﺣﻮزه ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻬﺒﻮد ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﺎﻻ، ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ﺑﺎزارﻳﺎﺑﻲ، اﻳﺠﺎد اﻣﻜﺎن دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎﻻ و ﻏﻴﺮه ﺻﺎدق اﺳﺖ.
۲-۲-۵-۵ رﻗﺎﺑﺖ در ﺑﻴﻦ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎی ﻣﻮﺟﻮد
رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻴﻦ رﻗﺒﺎی ﻣﻮﺟﻮد ﺷﺒﻴﻪ ﺗﻼش ﺑﺮای ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﻴﻤﺖ، ﻣﺒﺎرزات ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ، ﺗﻼش ﺑﺮای ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺤﺼﻮل، اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﺪﻣﺎت ﻳﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﺑﺮای ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد. دﻟﻴﻞ رﻗﺎﻳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ از رﻗﺎبت ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﺣﺴﺎس ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺸﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻳﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮای ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﻨﺎﻳﻊ، اﻗﺪاﻣﺎت رﻗﺎﺑﺘﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻳﻜﻲ از رﻗﺒﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن داره و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻼﺷﻲ ﺗﻼﻓﻲ ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﺗﻼش ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه رو ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰد، اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ واﺑﺴﺘﻪ اﻧﺪ. اﻳﻦ اﻟﮕﻮی ﻛﻨﺶ و واﻛﻨﺶ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺮﻛﺖ آﻏﺎزﮔﺮ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. اﮔﺮ ﻛﻨﺶ ﻫﺎ و واﻛﻨﺶ ﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﻨﺪ، ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در درون ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ روﺑﺮو ﺷﻮﻧﺪ و وﺿﻌﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ ﺷﻮد. برﺧﻲ از اﺷﻜﺎل رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻪ وﻳﮋه، رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﻴﻤﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدی ﻓﺎﻗﺪ ﺛﺒﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺣﺘﻤﺎل داره ﻛﻞ ﺻﻨﻌﺖ رو از ﻧﻈﺮ ﺳﻮد دﻫﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪ. ﻛﺎﻫﺶ در ﻗﻴﻤﺖ ﺳﺮﻳﻌﺎ و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮ رﻗﺒﺎ ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ‌ﭘﺬﻳﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ درآﻣﺪ ﻫﻤﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد، ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺸﺶ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺻﻨﻌﺖ از اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﻳﺮی ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ. از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺒﺎرزات ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻴﺰان ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻳﺎ ﺳﻄﺢ ﺗﻨﻮع ﻛﺎﻻﻫﺎی ﺻﻨﻌﺖ رو ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻫﻤﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ. رﻗﺎﺑﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻌﺪادی ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎری ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ دارﻧﺪ.
اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎری ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از:

• رﻗﺒﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﻳﺎ ﻫﻢ ﺳﻄﺢ
• رﺷﺪ ﻛﻨﺪ ﺻﻨﻌﺖ
• ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻻ ﻳﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی اﻧﺒﺎرداری
• ﻧﺒﻮد ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻳﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی ﺗﻐﻴﻴﺮ
• اﻓﺰاﻳﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ در اﻧﺪازه ﻫﺎی ﺑﺎﻻ
• رﻗﺒﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ
• ﺳﻬﺎم اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺑﺎﻻ از ﺻﻨﻌﺖ
• ﻣﻮاﻧﻊ ﺧﺮوج ﺑﺎﻻ

۲-۲-۵-۶ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﻲ
ﭘﻮرﺗﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺬﻛﻮر و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﺧﻮد، ﺳﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده، و ادﻋﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺰﻳﺖ ﻫﺎی اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﻻزم رو در ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ. در زﻳﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻼﺻﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ:
۲-۲-۵-۶-۱ ﺗﻤﺎﻳﺰ اﺳﺘﺮاﺗﮋی
ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از اﻳﺠﺎد ﻳﻚ وﻳﮋﮔﻲ در ﻳﻚ ﻣﺤﺼﻮل ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺖ، ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ اون ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ، اون ﻛﺎﻻ ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺖ آﺷﻜﺎرا از ﻛﺎﻻﻫﺎ و ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮد. ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﺠﺎد وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ در ﻳﻚ ﻛﺎﻻ ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺘﻘﺎﺿﻴﺎن اون ﻛﺎﻻﻫﺎ ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺎت، ﻧﻮﻋﻲ اﺣﺴﺎس وﻓﺎداری ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه و ﻋﺪم ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻗﺒﺎ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﻮد. اﻳﺠﺎد ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻟﺰوﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ، ﻳﺎ ﻗﻴﻤﺖ ﻓﺮوش ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد و ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎی ﻇﺎﻫﺮی، ﻛﻴﻔﻴﺖ، ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻛﺎﻻ و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﺳﺎزی ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪ، ﻗﻴﻤﺖ ﻓﺮوش و ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﻣﺤﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻳﻚ ﻛﺎﻻ ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺖ رو ﻧﻤﻲ ﺗﻮان وﺟﻮه ﺗﻤﺎﻳﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد.
۲-۲-۵-۶-۲ اﺳﺘﺮاﺗﮋی رﻫﺒﺮی در ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ
ﻛﺎﺳﺘﻦ از ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی اﺻﻠﻲ (ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش، ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺑﺎزار ﺷﻨﺎﺳﻲ، ﺗﻮﻟﻴﺪ، ﺑﺎزار ﻳﺎﺑﻲ، ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت، و ﺧﺪﻣﺎت ﭘﺲ از ﻓﺮوش)، و ﻋﻤﻠﻴﺎت ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ (اﻳﺠﺎد ﺑﻨﻴﺎن ﻫﺎی ﻻزم، ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ، اﻳﺠﺎد ﻓﻨﻮن و روﺷﻬﺎی ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ، و ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮی ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﻫﺎی ﺗﺪارﻛﺎﺗﻲ ﺧﻄﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ) ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه ﻟﻄﻤﻪ ای وارد ﻧﺸﻮد، ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه رو در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن، در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﻬﺘﺮی ﻗﺮار دﻫﺪ. اﮔﺮ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺳﻮدی ﻛﻪ در اﺛﺮ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻲ در ﻛﺎﻫﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ ﻋﺎﻳﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد، ﺑﻴﺶ از ﻣﻘﺪار ﺳﻮدی ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺼﻴﺐ ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺻﻨﻌﺖ ذیرﺑﻂ ﻣﻲ ﺷﻮد، اﻳﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
۲-۲-۵-۶-۳ ﺗﻤﺮﻛﺰ اﺳﺘﺮاﺗﮋی
ﺗﻤﺮﻛﺰ، اﺳﺘﺮاﺗﮋی اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻤﺎل دو راﻫﺒﺮد ﻓﻮق رو در ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺤﺪود ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮان از ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻲ در ﻛﺎﻫﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ در ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺤﺪود، و ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺎﻳﺰ در ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺎص ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﺑﺎ دو اﺳﺘﺮاﺗﮋی دﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ داره و ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮق اون در ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﻗﻠﻤﺮو ﺑﺎزار اﺳﺖ.
۲-۳ سیاست تقسیم سود:
معنی سود گرایی در ایجاد و اداره امور موسسات در سالای گذشته مورد نقد قرار گرفته و تئوری پردازان اقتصادی مفاهیم دیگری از جمله مطلوبیت گرایی رو جانشین اون کردن. به خاطر این سود گرایی در غالب نقدها مردود اعلام می شه که سود تنها انگیزه تاسیس و اداره شرکتا نیس، بلکه اهداف رفاهی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هم از اهداف مهم تاسیس شرکتا هستن. اقتصادانان هم اینکه تشکیل سرمایه رو از عوامل موثر رشد و پیشرفت اقتصادی می دونن. تشکیل سرمایه یا از طرف دولت یا از طرف بخش خصوصی صورت میگیره. دولتا در سرمایه گذاریهای خود اجرای برنامه های پایه ای، سیاستای اقتصاد ارشادی، ایجاد امکانات واسه دخالت در کار تنظیم عرضه و درخواست جنسا و خدمات و هم کسب سود به خاطر پشتیبانی از هدفای سیاسی و نظامی رو مورد توجه قرارمی بدن.
اما هدف بخش خصوصی از سرمایه گذاری موارد زیره:
کسب سود هرساله به عنوان سود سهام

• کسب عایدی سرمایه
• کسب سود هرساله و به کار گیری عایدی سرمایه

با این وجود که سرمایه گذاران به دریافت سود هرساله حاصل از سرمایه گذاری خود علاقه دارن، مدیران موسسات، ارزون ترین و مهمترین منبع مالی رو واسه رشد و پیشرفت و تامین نیازای مالی خود در نبود تقسیم سود جستجو می کنن، پس میون این دو گروه اختلافی وجود که باید قاعدتاً به یه راه حل بهینه ختم شه. . (معاونت تحقیقات اقتصادی و پیشرفت بازار ۱۳۸۹)
۲-۳-۱ نظریه نمایندگی:
هزینه نمایندگی به وجود اومده به وسیله وجود اختلاف بالقوه ای میان منافع مدیران و سهامدارانه.به خاطر همین، وقتی که مدیران مالکیت بخشی از سهام خود رو به سرمایه گذارانی که در مدیریت شرکت نقشی ندارن میفروشن، هزینه نمایندگی زیاد می شه. در واقع پرداخت درصد خیلی از سود یکی از مکانیزمای کنترلی سرمایه گذاران جهت کاهش این اختلاف منافعه، چون سود سهام نقدی:
۱) مدیریت رو مجبور می سازه تا واسه پرداخت سود به اندازه کافی وجه نقد تامین کنه.
۲) مدیریت رو مجبور می کنه تا به خاطر تامین مالی پروژه های خود به بازار سرمایه مراجعه کرده و در جهت رعایت چیزای مهم بازار سرمایه، اطلاعات بیشتری رو در اختیار بازار بذاره.
۳) باعث کاهش جریان وجه نقد مازادی می شه که به دلیل نبود استفاده مدیریت در پروژه های سرمایه گذاری سود رسون، هدر میره (جهانخانی و قربانی۱۳۸۴).
رابطه نمایندگی نشون دهنده توافق یه فرد- موکل یا صاحب سرمایه- است که کس دیگه ای- عامل یا نماینده- رو انتخاب می کنه تا از طرف ایشون و تحتِ کنترل و نظارت اون عمل و اقدام کنه.
سهام داران، مدیران رو انتخاب می کنن تا از طرف اونا و تحت نظارت اونا کار شرکت رو پیش برند و منافع اونا رو تامین کنن. از اون جا که هر کدوم از دو طرف به دنبال به بیشترین حد رسوندن فایده خود هستن، اختلاف منافع بروز می کنه و از این رو نماینده (مدیر) همیشه منطبق با خواستا و منافع صاحب سرمایه (سهام دار) حرکت و اقدام نمی کنه. صاحب سرمایه (سهام دار) البته تلاش می کنه تا با ایجاد انگیزه های مناسب و با تحمل هزینه های نظارت و نظارت بر اعمال نماینده (مدیر)، فرق منافع رو به کمترین حد ممکن برسونه. از طرف دیگه، نماینده (مدیر) هم می تونه با تحمل هزینه های التزام؛یعنی، دادن تعهد به این که اقدامات خاصی رو علیه منافع صاحب سرمایه (سرمایه داران) به عمل نیاورد و یا اگه اینجور کارایی رو بکنه، مجبور به تامین خسارت شه، این فرق منافع رو کم کنه. البته، نمیشه اختلاف منافع مدیر و سهام دار رو کلا” نابود کرد و به صفر رساند. .( کاشانی پور و همکاران ۱۳۸۰)
هرچه قدر که «سهام دار» هزینه های نظارتی رو تقبل کنه و «مدیر» هم هزینه های التزام رو قبول کنه، بازم باقی مونده ای از «واگرایی منافع» هست. «هزینه های نمایندگی» به وجود اومده به وسیله جدایی مالکیت از مدیریت، هزینه هاییه که موکل (صاحب سرمایه و یا سهام دار) و نماینده (مدیر) تقبل می کنن تا رفتار غیرمعمولی نماینده به کمترین حد ممکن برسه و برخلاف پیشگیریایی که به عمل میاد، زیان اختلاف منافع هم دست کم شه. .( همون منبع)
پرداختای سود سهم به خودی خود مدیر رو ناچار به کاهش هزینه های نمایندگی نمی کنه. این البته در مورد کشورهایی درسته که در اون تعیین اندازه سود سهم پرداختی و سیاست پرداخت سود سهم در اختیار مدیره. در این کشورها، مدیران می تونن فرصت طلبانه پرداختای سود سهم رو در هر وقتی کم کنن یا حذف کنن. اما در کشورهایی مثل ایران که در اون پرداخت سود سهم از اختیارات مجمعه، این کمبود کمتر خود رو نشون میده ( کرمی و همکاران، ۱۳۸۹).
اگه مدیریت بتونه در مورد سیاست تقسیم سود تضمین بده و خود رو به رعایت سیاست تقسیم سود مجبور بدونه، هزینه های نمایندگی کاهش و قیمت سهام شرکت زیاد می شه. به فرض تعهد معتبری از مدیریت به سهام داران واسه پخش سود در فواصل مشخص و به اندازه مشخص، کاهش آینده هزینه های نمایندگی در قیمتای جاری سهام خود رو نشون میده. اما از مدیران کمتر میشه توقع داشت که بتونن خود رو نسبت به سیاست پرداخت سود معینی به طور کامل معتقد کنن و از این رو تاثیر سود سهام روی هزینه های نمایندگی، صرفابه تاثیر سود سهامی که واقعادر گذشته پرداخت شده، محدود می شه. البته در ایران اگه مجمع سیاست پرداخت سود سهام رو از قبل تعیین کنه، هزینه های نمایندگی می تونه کم بشه چون مدیران مجبور به رعایت مصوبات مجمع در این مورد ان ( مهرانی و همکاران ۱۳۸۳).
اثبات سیاست پرداخت سود سهم، مشکل تضمین دادن از طرف مدیریت به خاطر کاهش هزینه های نمایندگی رو حل می کنه. مدیران غالباخود رو مجبور به پرداخت چهار نوبت سود سهام در سال و به نسبت معینی از کل عایدات می دونن. این روش ایه که در غرب، ژاپن و کشورای دارای بازار سرمایه پیشرفته اعمال می شه ( همون منبع).
۲-۳-۲ نظریه علامت دهی:
در مقابل دیدگاه نمایندگی، تئوری علامت دهی (پیام رسانی) میگه که اعلام سود سهام واسه بازار، شامل اطلاعاتی جدیده و مدیران می تونن از سود سهام واسه علامت دادن و رسوندن اخبار خوب به سهامداران استفاده کنن. یعنی سود سهام دارای محتوای اطلاعاتیه و اطلاعات مهم مالی رو مخابره می کنه. برابر این معنی، شرکتا وقتی که انتظار افزایش رو در سودهای آینده داشته باشن، سود سهام نقدی خود رو زیاد می کنن. پس افزایش سود سهام نقدی حامل پیامی مبنی بر انتظار بهبود کارکرد شرکته (اهرونی و سواری،۱۹۸۰و کرمی و همکاران۱۳۹۱)
میلر و مودییانی درمقاله خود در سال ۱۹۶۱، اثبات کردن که در شرایط بازار سرمایه کامل، سیاست تقسیم سود هیچ تاثیری بر ارزش شرکت و ثروت سهامداران نداره. بهرحال وقتی که ما اطلاعات نامتقارن رو بین مدیران و سهامداران در بازار سرمایه کامل ارائه می کنیم، سود تقسیمی ممکنه نقش سیگینال دهی رو واسه منتقل کردن اطلاعات پنهونی به افراد خارج از شرکت بازی کنه.
۲-۳-۳ تئوری سلسله مراتب:

شکل۲-۶: منبع : گولدستین، ۱۹۹۷.
با بهره گرفتن از بیانات فوق، می توان مشخص کرد کدام هدف با ارزهای شرکت سازگار، کدام یک مخالف و کدام بی ارتباط با رسالت ها و ماموریت های سازمان می باشد.
۲-۲-۷-۳ تدوین هدف های آموزشی منتخب
پس از تعیین هدف های آموزشی مهم و دارای اولویت، ضروری است تا هدفها را به صورت عینی و شفاف بیان نمود تا ضمن جلوگیری از تغییر و تفسیرهای نتفاوت از یک هدف خاص ، زمینه مناسبی برای تصمیم گیری درباره سایر اجزاء برنامه آموزش ضمن خدمت فراهم شود. برای این کار ضرورتاً باید با مولفه ها و اجزاء هدف های آموزشی آشنایی داشت.

به طور کلی هر هدف آموزش ضمن خدمت دست کم چهار مولفه اصلی دارد. این مولفه ها عبارتند از: ((رفتار مورد نظر ))، ((محتوا )) ، ((شرایط)) و (( استانداردها ))، به عبارت دقیقتر هر هدف آموزشی چهار مشخصه دارد ( گولدستین، ۱۹۹۷ ) :
*بیان رفتار مورد نظر در قالب فعل رفتاری ؛
*بیان محتوا به صورت وظیفه یا تکلیفی که کارآموز براساس آن عمل خواهد کرد ؛
*بیان شرایطی که از کارآموز انتظار می رود تحت آن شرایط، رفتار مورد نظر را انجام دهد ( نظیر محیط یا ابزارهای فراهم شده ) ؛
*بیان استانداردها که کارآموز از طریق تسلط بر هدف ها، بدان ها دست خواهد یافت.
رفتار مورد نظر معمولاً به صورت افعال قابل اندازه گیری و عملی بیان می شود، برای مثال تایپ کردن یک صفحه از متن، رفتاری قابل اندازه گیری است، اما فهمیدن نحوه تایپ کردن جنبه ذهنی و غیررفتاری دارد. جدول ۵ مجموعه ای از افعال رفتاری را در مقابل افعال غیر رفتاری و ذهنی نشان می دهد.

جدول۲-۷: منبع : فورد، ۱۹۹۹.
مولفه دیگر یک هدف، بیان محتواست. از آنجا که محتوا، وظیفه یا تکلیف معینی را در بر می گیرد، معمولاً به صورت اسم یا مفعول یک رفتاری بیان می شود. به هدف زیر توجه کنید:
۲-۲-۷-۴ نوشتن گزارش شکایات دریافت شده
در هدف یاد شده ، گزارش شکایات دریافت شده، محتوا مضمونی است که یادگیرنده باید درباره آن مطلبی بنویسد. به هر حال هر هدف آموزشی فقط در صورتی ضوح و شفافیت لازم را خواهد داشت که در آن عناصر رفتار و محتوا کاملاً مشخص شده باشد.اگرچه هنگامی که رفتار و محتوا شناسایی شوند، میتوان یک هدف آموزشی را تدوین نمود، در برخی موارد، فراهم کردن اطلاعات بیشتری ضرورت می یابد. گاه فهرستی از شرایط خاص به هدف افزوده می شود که بیانگر موقعیت هایی است که در آن از کارآموز انتظار می رود کار معینی را انجام دهد. با گنجاندن شرایط در یک هدف آموزشی، کارآموزان می دانند که چه منابعی را در اختیار خواهند داشت و در چه محیطی از آنان چه انتظاری می رود. همچنین بیان و تصریح شرایط به مدرس دوره این امکان را می دهد تا از قبل بداند که چه منابعی را باید برای کارآموزان فراهم نماید. و سرانجام آخرین عنصر یا مولفه یک هدف آموزشی، استاندارد است. استاندارد، سطح مطلوب عملکرد کارآموز را در پایان آموزش مشخص می کند. برای مثال در هدف ((تایپ کردن یک صفحه از متن)) سطح مطلوب عملکرد مشخص نیست. آیا کارآموز باید یک صفحه را بدون غلط تایپ کند؟ چه مقدار از زمان برای تایپ یک صفحه در اختیار دارد؟ یک صفحه شامل چند سطر است؟
برای اجتناب از این ابهامات باید استانداردها را تعریف کرد. این استانداردها را می توان به سه دسته زیر تقسیم نمود (همان).
- کمیت
- کیفیت
- زمان

انتخاب نمونه به صورت خوشه ای یک مرحله ای انجام گرفت. هرکدام از کلاس ها ی دانشکده های ادبیات و بهداشت به عنوان یک خوشه در نظر گرفته شد. از هر دانشکده دو کلا س، مجموعاً چهار کلاس از دانشجویان ورودی ۸۸ از یک گروه آموزشی (مهر و بهمن) به عنوان خوشه انتخاب شد و به طور تصادفی یک کلاس از هر دانشکده به گروه آزمایش و یک کلاس به گروه گواه تخصیص داده شد.
۳-۵٫ شیوه گرد آوری داده ها
در آغاز پژوهش ابتدا پرسشنامه های مربوط تهیه و پس از اخذ مجوز از دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه شهید باهنر و دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی کرمان به کلاس هایی که در نمونه به دست آمده بود دو بار مراجعه شد، یک بار قبل از اجرای کارگاه های آموزشی(پیش آزمون) و دیگری بعد از اجرای کارگاه های آموزشی( پس آزمون) و از دانشجویان تقاضا شد که به پرسشنامه های مربوط پاسخ گویند. همچنین پس ازتوزیع و جمع آوری پرسشنامه ها در پیش آزمون، ۷ جلسه کارگاه آموزشی در مورد نمونه های گروه آزمایش اجرا گردید. در جلسات ابتدایی کلیاتی مربوط به فواید و مهارت های یادداشت برداری، همچنین فعالیت های مورد نیاز در سه مرحله الف ) قبل از کلاس ب) حین کلاس ج) بعد ازکلاس آموزش داده شد، سپس درجلسات بعدی در هر جلسه یکی از روش های مورد نظر آموزش داده شد و از دانشجویان درخواست شد که یادداشت های خود در جلسه بعد را به روش آموزش داده شده تهیه نمایند. در پایان هم از هر کدام از روش های آموزش داده شده نمونه کار دانشجویان جمع آوری گردید.
۳-۶٫ ابزارهای جمع آوری داده ها
در این تحقیق از پرسشنامه های انگیزه پیشرفت در یادگیری،کارآمدی دانش آموز مورگان - جینکز استفاده شد. با توجه به اینکه تعداد نمونه ۱۱۰ نفر بود و پرسشنامه ها در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون اجرا گردیدند، جمعاً ۲۲۰ پرسشنامه توزیع و جمع آوری شد.
۳-۶-۱٫ پرسشنامه انگیزه پیشرفت در یادگیری
این پرسشنامه در سال ۱۳۷۳ توسط آقای حسین رضابخش ساخته شده است. اندیشه ها و مبانی نظری طراحی این پرسشنامه در چهار چوب نظریه های شناختی انگیزش در یادگیری وآموزش است و برای پرهیز از سوگیری در پاسخ دهنده و اجتناب از پاسخگویی بدون توجه به محتوا تعدادی از سؤالات به صورت وارون ارائه شده اند. این پرسشنامه دارای ۶۰ سؤال ۵ گزینه ای در مقیاس لیکرت باگزینه های کاملا” مخالفم تا کاملا” موافقم است. به این ترتیب که برای گزینه کاملاً موافقم نمره ۵ ، موافقم نمره ۴، نظری ندارم نمره ۳ ، مخالفم نمره ۲ و کاملاً مخالفم نمره ۱ تعلق می گیرد و برای ۲۲ سؤالی که به صورت وارون ارائه شده اند برعکس نمره داده می شود، یعنی به کاملاً موافقم نمره ۱ و به کاملاً مخالفم نمره ۵ داده می شود. سؤالات ۲۷- ۲۸- ۲۹- ۳۴- ۴۰- ۴۳- ۴۴- ۴۵- ۴۷- ۴۸- ۴۹- ۵۰- ۵۱- ۵۴- ۵۵ سؤالات معکوس هستند.

هرچه نمره آزمودنی در این آزمون بیشتر باشد به معنای انگیزه پیشرفت قوی تر در اوست. به این ترتیب که امتیاز کمتر از ۱۶۴ دارای سطح انگیزه پیشرفت در یادگیری خیلی پایین، بین ۱۶۴ تا ۱۸۹ پایین، بین ۱۸۹ تا ۲۱۵ متوسط، بین ۲۱۵ تا ۲۴۰ قوی و بیشتر از ۲۴۰ دارای انگیزه پیشرفت در یادگیری خیلی قوی است. سازنده اعتبار آن را ۸۰ /۰گزارش کرده است. این پرسشنامه توسط خانم معصومه وهابی درسال ۱۳۷۷ در مورد یک نمونه ۲۷۶ نفری ازدانش آموزان دبیرستان های تهران اجرا و اعتبار آن با بهره گرفتن از روش الفای کرونباخ برای دانش آموزان خانواده های تک فرزند و چند فرزند به ترتیب معادل ۸۸/۰ و ۸۵/۰ گزارش شده است.
۳-۶-۲٫ پرسشنامه کار آمدی دانش آموز مورگان – جینکز
این پرسشنامه دارای ۳۰ پرسش و سه خرده مقیاس، استعداد،کوشش و بافت(زمینه یا محیط) می باشد.گویه های این پرسشنامه با مقیاس لیکرت دارای پاسخ های چهارگزینه ای شامل کاملاً موافقم، تاحدودی موافقم تاحدودی مخالفم و کاملاً مخالفم و بانمره ۱ تا ۴ طراحی شده است.
سؤالات ۴- ۵- ۱۵- ۱۹- ۲۰- ۲۲- ۲۳- ۲۴- و ۲۸ سؤالت منفی هستند و به همین دلیل برای گزینه کاملا ًموافقم این سؤالات نمره ۱ تاحدودی موافقم نمره ۲، تاحدودی مخالفم نمره ۳ و برای گزینه کاملاً مخالفم نمره ۴ تعلق می گیرد و برای بقیه سؤالات که مثبت هستند برای گزینه کاملا ًموافقم نمره ۴، تاحدودی موافقم نمره ۳ ، تاحدودی مخالفم نمره ۲ و برای گزینه کاملاً مخالفم نمره ۱ تعلق می گیرد. سازنده ابزار، ضریب پایایی پرسشنامه را ۸۲/۰ و ضریب پایایی هر یک از خرده مقیاس های استعداد،کوشش و بافت را به ترتیب ۷۸/۰ و ۶۶/۰ و۷۰/۰ گزارش کرده است.
۳-۷- روش های تجزیه وتحلیل داده ها
در این پژوهش از جداول توزیع فراوانی، نمودارهای میله ای و جعبه ای برای تشریح و توصیف یافته های بدست آمده ازآمار توصیفی( میانگین) با بهره گرفتن از نرم افزار SPSSاستفاده شده است. داده های حاصل با بهره گرفتن از روش آماری آزمون t وکوواریانس تحلیل شدند.
فصل چهارم
تحلیل داده ها
مقدمه
این فصل مشتمل بر یافته‌های توصیفی و یافته‌های مربوط به فرضیه ها می‌باشد. یافته‌های توصیفی به ارائه و تشریح نمودارها(میله ای و جعبه ای) می پردازد. یافته‌های استنباطی مربوط به فرضیه‌ها، نتایج تحلیل های آماری مناسب را که جهت بررسی آزمون فرضیه‌های مطرح شده انجام گرفته‌اند، عرضه می‌دارد.
در بخش تحلیل داده ها، پژوهشگر باید توصیف کلامی مختصر و مفیدی از تحلیل داده ها را با زبان آماری ارائه دهد. در ضمن گزارش نتایج آزمون­های آماری، ذکر این نکته که کدام فرضیه یا فرضیه ­ها تأیید شده و کدام تأیید نشده­اند نیز ضروری است. همچنین درباره هر یک از آزمون­های آماری به کار رفته اطلاعات لازم باید داده شوند، از جمله مقدار آزمون، درجه آزادی، سطح احتمال و جهت اثر. در بخش نتایج هیچ کوششی در جهت تبیین اینکه چرا فرضیه ­ها تأیید شده یا نشده­اند نباید صورت بگیرد. به سخن دیگر این بخش جای بحث درباره یافته­ ها نیست(سیف، ۱۳۸۷).
۴ـ۱ـ توزیع فراوانی جنسیت آزمودنی های دانشکده های مختلف
در جدول و نمودار ۴ـ۱، تعداد آزمودنی ها، به تفکیک دانشکده ها مشخص شده است. تعداد ۶۰ آزمودنی دانشکده ادبیات، همگی دختر بوده اند. وآزمودنی های دانشکده بهداشت، ۸ نفر(۱۶ درصد) پسر و ۴۲ نفر(۸۴ درصد) دختر بوده اند.
جدول ۴ ـ۱٫ توزیع فراوانی آزمودنی های دانشکده های مختلف

تألیفات او عبارتند از:
۱- دیوان اشعار شامل سه بخش زیر است:
الف) مثنوی آتشکده: در مراثی است و تعداد ابیات آن ۲۰۸۶ بیت است، این مثنوی را به سال ۱۳۰۹ ه. ق سروده و در پایان آن گفته است:
بس که دلـسوز آمد این نظم رده آمد از هاتف بـه نام آتشکده
شکر کاین منظومـۀ مشکین ختام در هزار و سیصد و نـه شد تمام
ب) لآلی منظومه: متضمن قصاید و قطعات و مراثی و مدایح و رباعیات و مفردات در اوزان و بحور مختلف، حاوی ۹۵۹ بیت است که در حدود ۱۳۱۴ – ۱۳۱۵ ه.ق سروده است.
ج) دیوان غزلیات: شامل غزلیات و رباعیات، مفردات، ساقی نامه و قصیده عربی اوست.
۲ – مثنوی دُرّ خوشاب که در تاریخ ۱۳۰۷ ه.ق سروده و در آن مثنوی « قاردوشاب » را جواب گفته است که آقا میرزا محمود خویی متخلص به «اصولی» سروده است.
۳ – الفیه، در طرایف است به زبان عربی ممزوج با بعض کلمات ترکی و لغات فارسی.
۴ – کشف السبحات فی التحقیق الصفات، به عربی در کشف معضلات مسائل توحیدیه به دلایل عقلی و نقلی است. این کتاب به نام شاهزاده موید الدوله طهماسب میرزا که والی آذربایجان بود تألیف یافته است.
۵ – شرح حدیث انا النقطه ۶ – رساله تفسییر و ما خلقت الانس و الجن ۷ – صحیفه الابرار ۸ – علم الساعه ۹– رساله لمح البصر ۱۰ – مفاتیح الغیب ۱۱ – رساله نصره الحق(ثروتیان، ۱۳۸۶: ۳-۵).
زبان گزارش نیّر، زبان شعر است و ریشه در عاطفه دارد. بنابراین نه تنها ذکر روز و ساعت و تاریخ حوادث در آن نیامده است، نام ها نیز اغلب بالکنایه یاد شده است چنانکه در باره سرور شهیدان، حضرت امام حسین، علیه السلام با نهایت احترام، کنایاتی به صورت های مختلف زیر به کار می برد: شاه دین، شهسوار بادیه ابتلاء، شاه تشنه، زاده شیر خدا، ثارالله، عنقای قاف عشق، عزیز فاطمه، شه گلگون سوار وادی خون خوار کربلا، خدیو مستطاب، سلطان عشق، خورشید امامت، امیر کاروان کربلا … و ده­ها از این گونه گوهرهای سفته که به رشته نظم شایسته می­نماید و صورت و معنی شعر را می آراید … بنابراین شرح تاریخی وقایع کربلا در این منظومه زیبا و مراثی و غزلیات عاشورایی آن ذکر نشده است بلکه مثنوی آتشکده و مخصوصا ترجیع بند بسیار متین و هنرمندانه لآلی منظوم و غزلیات عاشورایی نیّر، همه در یک کلام: گزارش شاعرانه وعارفانه یک شهادت عاشقانه است که هنرمند شاعر این واقعه دردناک تاریخ از دیدگاه « عشق الهی » به رشته شعر می کشد و حرکتی جاودانه را به هنرمندانه ترین شکل ممکن با ریزه کاری و نگارگری هنر مکتوب می آراید و ماندگار می سازد … هنرمند در شرح این وقایع اغلب به دنبال دلیل و حجت می گردد و تا ثابت بکند که تنها عشق و مسئولیت الهی عامل این حادثه بوده است و شهدای کربلا عاشقانه در این راه سرباخته اند و از همین جهت است که اکنون پس از گذشت چهارده قرن، هنوز این حادثه غم انگیز ورد زبان هاست و در هر مبارزه و قیامی علیه ظلم و ستم خودکامه های تاریخ، این شهادت عاشقانه و عارفانه به عنوان مظهر و نمونه حرکت شناخته می شود و شاید بار غم جان باختگان راه حق را اندکی سبک تر و سیر و سلوک در این راه پرخطر را آسان تر و حتی برای رزمندگانش شیرین تر و رهایی بخش تر نشان می دهد(نک ثروتیان، ۱۳۸۶: ۷- ۹).

فصل سوم
عرفان در شعر عمّان سامانی و نیّر تبریزی
درآمد
در این فصل برای اینکه دریافت درستی از مفاهیم عرفانی طرح شده در آثار دو شاعر داشته باشیم مباحث مختلف عرفان با عناوین مختلف و مبتنی بر بسامد هر موضوع و یا مراتب عرفانی طبقه بندی شده است. در زیر هر عنوان، ابتدا موضوع مورد نظر با توجه به کتب اصیل عرفانی و پژوهشهای معاصرین به طور کلی توضیح داده شده و سپس جنبه ها و شاخه های هر موضوع با توجه به شعر دو شاعر جدا جدا بررسی گردید . برای مثال پس از آنکه مفاهیم عشق و مبانی آن طرح شد به جنبه های مختلف آن پرداخته شده و هریک از مباحث با بهره گرفتن از شعر دو شاعر شرح و توضیح داده شده ­اند.
۳-۱٫ عشق
از ارکان اساسی ادبیات عرفانی،مسأله عشق است. عشق با عرفان، پیوندی دیرینه و ناگسستنی دارد و در سرشت آن نهادینه شده است. در وصف آن گفته اند: «شوق مفرط و میل شدید به چیزی. عشق آتشی است که در قلب واقع شود و محبوب را بسوزد. عشق دریای بلا و جنون الهی و قیام قلب است با معشوق بلاواسطه … عشق مهمترین رکن طریقت است و این مقام را تنها انسان کامل که مراتب ترقی و تکامل را پیموده است درک می کند. به عاشق را در مرحله کمال عشق، حالتی دست دهد که از خود بیگانه و نا آگاه می­ شود و از زمان و مکان فارغ؛ و از فراق محبوب می سوزد و می سازد» ( سجادی،۱۳۷۹: ۵۸۰ و۵۸۲ ).
در نزد عرفا، ظهور نظام هستی به واسطۀ عشق است و همین عشق است که سالک را در رسیدن به کمال پله‌پله تا ملاقات حق می‌رساند. وادی عشق سخت آتش‌زا و مشتعل است و ره سپردن در این وادی فقط کار عاشقان است و بس. «عشق حقیقی: الفت رحمانی و الهام شوقی است و ذات حق که واجد تمام کمالات است و عاقل و معقول بالذات است. عشق حقیقی، عشق به لقاء محبوب حقیقی است که ذات احدیت باشد و باقی، عشق­های مجازی است»(کریمی، ۱۳۸۶: ۱۴۰).
«آفرینش چیزی جزء تجلی حضرت حق با اسماء و صفت خویش در آینه ممکنات نیست و سبب آفرینش، حب خداوند به جمال و کمال خویش بوده است. خمیره تمامی مخلوقات، با محبت و عشق به خدا سرشته و عجین است. همه انسان ها فطرتاً عاشق و دوستدار حسن و جمال اند و خداوند حسن و جمال مطلق بی انتهاست» ( طیب، ۱۳۸۷: ۵۳ ).
عرفا بر اساس آیۀ ۵۴ سوره مائده «یَأتِی اللهُ بِقَومٍ یُحِبُّهُمْ و یُحِبُّونَهُ» این موضوع را به اثبات رسانیده‌اند که رابطۀ خدا با بنده یک رابطۀ دو طرفه است و مطابق «یُحِبُّهُمْ» عشق و محبت، اول با خداوند آغاز می‌شود و مطابق «یحبّونه» انسان متقابلاً پاسخگوی محبت خدا است؛ بنابراین عشق خدا بر عشق بنده سابق است. بر اساس همین آیه سلوک و حرکت در وادی عشق از نظر اهل معنا بر دو قسم است: «سلوک محبّیه و سلوک محبوبیّه. سلوک محبوبیّه آن است که وصال قبل از سلوک و بدون ریاضت و مجاهده و تنها بر اساس جذبه الهی نصیب انسان می‌شود که این را در اصطلاح، مجذوب سالک گویند، چون سلوک بعد از جذبه آغاز می‌شود. اما سلوک محبیّه آن است که وصال پس از ریاضت و تلاش و پیمودن منازل صعب‌العبور، حاصل می‌شود.»(آملی ،ج۲، ۲۶۴ – ۲۶۶ به نقل از صادقی ازرگانی، ۱۳۸۴: ۱۵۰). «به نظر می‌رسد هر کدام از این دو نوع سلوک در میان اصحاب امام حسین علیه السّلام به نحوی وجود داشته است، زیرا بعضی از آنها از همان آغاز و در همه عمر اهل ولایت و محبت و شب‌زنده‌داری بوده‌اند، عده‌یی دیگر بعد از یک جذبه و بر اثر نَفَس رحمانی سالار شهیدان وارد صحرای عشق شده و بر مدار ولایت قرار گرفته‌اند»(صادقی ازرگانی، ۱۳۸۴: ۱۵۰).
بنابر آنچه علما و صاحب نظران گفته اند از عشق به خدا، به عنوان یکی از مظاهر عرفانی عاشورا می­توان نام برد. امیر المومنین علی علیه السلام نزدیک به ربع قرن قبل از حادثه عاشورا، هنگام عبور از کربلا، خطاب به همراهانشان فرمود: «اینجا قتلگاه شهیدان عاشق است؛” و مصارع عشّاق شهدا ء” طبق این گفتار امیر المومنین علیه السلام همۀ کسانی که در صحنۀ کارزار کربلا در جبهۀ توحید پیکار می­کردند و شمشیر ایمان و عرفان بر فرق عصیان و طغیان می کوبیدند، عاشق خداوند بودند و امام حسین (علیه السلام) سردار سچاه عشق بود که درس عشق و عاشقی به پروردگار را به لشکر خود می­آموخت» (جوادی آملی، ۱۳۸۸: ۲۳۹ ).
چیزی که امام حسین علیه السلام را وادار کرد در روز عاشورا از همه چیز بگذرد، «اسیر الکربات (اسیر گرفتاریها) گردد و هر مصیبت و اندوهی را تحمل کند؛ فقط عشق به خدای متعال بود. و این عشق چیزی نبود که ناگهان و در حادثۀ سفر کربلا پیدا شده باشد. بلکه در تمام دوران حیات آن حضرت این عشق وجود داشت و حادثۀ عاشورا در حقیقت ثمره و محصول این عشق و ارادت بود. مناجاتهایی که از آن حضرت در دسترس ما وجود دارد مخصوصاً دعای عرفه، گویای این عشق و ارادت و نفوذ آن در اعماق وجود آن حضرت است»( جوادی آملی، ۱۳۸۸: ۲۳۹ ).
امام حسین علیه السلام عاشق حقیقی خدا بود و لذت محبت پروردگار در کامش چون شهدی گوارا بود؛ شهدی که هر کس ذره ای از آن چشید به او دل سپرد و چشم از دیگران پوشید. دعای عرفه ایشان هم که توام با عرفان و سراسر شناخت و معرفت است گویای عشق و ارادت آن حضرت به خدای متعال است. در این دعا که مضامین بلند و معارفی عمیق را در خصوص عشق و محبت درقسمت زیادتی که ابن طاوس آن راذکرکرده است می‌خوانیم:
«أَنْتَ‏ الَّذِی‏ أَشْرَقْتَ‏ الْأَنْوَارَ فِی قُلُوبِ أَوْلِیَآئِکَ حَتَّى عَرَفُوکَ وَ وَحَّدُوکَ وَ أَنْتَ الَّذِی أَزَلْتَ الْأَغْیَارَ عَنْ قُلُوبِ أَحِبَّآئِکَ حَتَّى لَمْ یُحِبُّوا سِوَاکَ وَ لَمْ یَلْجَئُوآ إِلَى غَیْرِکَ أَنْتَ الْمُونِسُ لَهُمْ حَیْثُ أَوْحَشَتْهُمُ الْعَوَالِمُ وَ أَنْتَ الَّذِی هَدَیْتَهُمْ حَیْثُ اسْتَبَانَتْ لَهُمُ الْمَعَالِمُ مَا ذَا وَجَدَ مَنْ فَقَدَکَ وَ مَا الَّذِی فَقَدَ مَنْ وَجَدَکَ لَقَدْ خَابَ مَنْ رَضِیَ دُونَکَ بَدَلًا وَ لَقَدْ خَسِرَ مَنْ بَغَى… یَا مَنْ أَذَاقَ أَحِبَّاءَهُ حَلَآوَهَ الْمُؤَانَسَهِ فَقَامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مُتَمَلِّقِینَ… إِلَهِی اُطْلُبْنِی بِرَحْمَتِکَ حَتَّى أَصِلَ إِلَیْکَ وَ اجْذِبْنِی بِمَنِّکَ حَتَّى أُقْبِلَ عَلَیْکَ‏» (تویی آنکه تاباندی روشنایی­ها را در دل‌های دوستدارانت، تا شناختند ترا و یگانه داشتند ترا، وتویی آنکه که زایل کردی دیگران را از دلهای دوستدارانت، تا دوست ندارند جز ترا، وپناه نبرند به غیر تو، تویی همدم برایشان هرجا که بوحشت انازد ایشان را حالات مخصوص، و تویی آنکه راهنمایی کردی ایشانرا هرجا که آشکار گردید برایشان نشانه ­های راه ها، چه چیز یافته کسی که گم کرده باشد ترا، و چه چیز گم کرده کسی که یافته باشد ترا، همانا محروم شد کسی که خشنود گردید جز تو دیگری را، وهمانا زیانکار است کسی که تجاوز کند… ای آنکه چشانده به دوستدارانش شیرینی همدمی را، پس بپا خواستند در برابرش خوش آمد گویان…معبود من بخواه مرا با مهربانیت تا اینکه وصل شوم بتو و جذب کن مرا با منّت گذاریت تااینکه روی آورم بتو)
عمان سامانی توانسته وقایع عاشورا را به کمک عشق عرفانی جذاب‌تر، زیباتر و پرشورتر تصویر کند. مسألۀ عشق عرفانی و پیوند آن با ماجرای کربلا از چند جهت طرح شده است. او در این باب به مباحثی از جمله عقل و عشق، عشق و صفات آن، بحث معشوق حقیقی و جذبه‌های آن و نیز وصال و پاکبازی عاشق و بلاجویی او و … می‌پردازد. عمان جهاد امام حسین و یارانش را نوعی سلوک عارفانه و عاشقانه می‌داند که اصلی‌ترین جنبۀ آن، پاکبازی در راه معشوق ازلی است، البته باید توجه داشت که در مورد امام، دیگر سلوک مطرح نیست زیرا امام به مراتب عالی عرفانی رسیده ودر عاشورا جلوه ها و حالات و مقامات عرفانی آشکار می­ شود اما در مورد یاران امام می­توان از مراحل سلوک نیز سخن گفت. در نگاه وی گاهی معشوق خداست و گاهی امام حسین؛ اما در واقع معشوق حقیقی را خدا می‌داند. به رابطۀ عاشقانۀ بین خداوند و امام و یاران، و نیز خود امام و فرزندان و همراهانش اشاره می‌کند و با بهره گرفتن از ترکیب‌ها و واژگان و کلمات عاشقانه و استفاده از اسطوره‌های عشق مجازی، مفاهیم و لطایف عارفانه را در زبانی عاطفی بیان می‌کند. عمان به این مقام بالای عرفانی که نهایت غایات وآرزوی اصلی عارفان فی الله، شهادت و لقاءالله است همواره اشاره داشته است. او روز عاشورا را روز وصال با یار تصّور می­ کند و رزمگاه کربلا را ضیافت عشق معنا کرده است و شهادت و خونریزی امام حسین و اصحابش را با عنوان عشق و محبت به خداوند، به زیبایی تصویر می­ کند و بر همین اساس است که حضرت زینب (س) فرمودند:«ما رأیت الا جمیلا».
در اشعار نیّر تبریزی نیز به مقوله عشق بیشتر از همه مقوله های عرفانی دیگر توجه شده است و عرفان مورد بحث او یک عرفان عاشقانه است، او به موضوع هایی از قبیل نشانه های عشق، عاشق و معشوق، فراق و وصال، ماهیت و ویژگی عشق، عقل و عشق و … می پردازد و مطالب دشوار و نکات دقیق را در قالب تعابیر زیبا و بدیع شاعرانه و با تشبیهاتی لطیف و طبیعی در زبانی ساده و روشن به تصویر می کشد. به عقیده او، امام حسین ( ع ) نمونه­یی است از محبِ فانی در عشق. وادی عشق مقرون به عنا و رنج است و آن حضرت و یارانش از شراب عشق الهی مست شدند و با اقبال در این وادی قدم نهاده اند و کربلا عرصه عمیق ترین و خالصانه ترین عشق ها در راه محبوب است.
۳-۱-۱٫ عشق و طلب
در بیت زیر اشاره­یی که عمان بیان می­ کند، عشق دنبال جایگاهی وسیع و روحی بلند است که در قالب آن جای بگیرد و وجود امام حسین را می­یابد با آنچه احمد غزالی در کتاب سوانح فی العشق در رابطۀ بین عشق و روح ذکر می­ کند و می­گوید: روح از عدم به وجود آمد بر سرحدّ وجود عشق منتظر، عشق مرکب روح بود، در بدو وجود ندانم تا چه مزاح افتاد. خانه خالی یافت جای بگرفت اما حقیقت او از جهات منزّه است که او را در جهتی نمی­باید داشت، تا عشق بود(غزالی، ۱۳۸۶: ۱۸). مطابق است. از دید عرفا برای آنکه روح، عشق را با آن عظمت و بزرگی، بیشتر در خود نمودار سازد باید بسیار گسترده باشد:

در کتاب انسان کامل آمده است: «ای درویش! عشق بُراق سالکان و مرکب روندگان است» ( نسفی، ۱۳۸۴: ۱۶۱ ). نیّر نیز در این زمینه با سنفی هم عقیده است و می گوید عشق چون جنیبت کسی به نزد خود آمد و اسب او را آماده کرد تا هر چه سریع تر به سوی محبوب راهی شود:

• عوامل محیطی - اجتماعی وفرهنگی این عوامل می توانند به صورت (عوامل خطر) یا برعکس به صورت (عوامل محافظ) در بروز اعتیاد یا پیشگیری از آن موثر واقع شوند و پژوهش ها وتحقیقات معتبر علمی عمدتاً متوجه بررسی این سه گروه مختلف از عوامل موثر در اعتیاد می باشند (ملک محمدی، ۱۳۹۲).

عوامل سرشتی / ژنتیک /فیزیولوژیک :پژوهش های انجام شده در زمینه نوروبیولوژی (علم بررسی تاثیر اعصاب انسان برزندگی و سایر اجزای بدن او) نشان داده است که مغز انسان، موادی از خود رها می سازد که شباهت بسیاری به مواد روانگردان دارد. مثلاً (اندرفین ها) روشن شده است که در مغز یک سیستم گیرندگی درون زا برای مواد افیونی(مخدرها)، محرک ها، توهم زاها وکانابیس (حشیش) وجود دارد .

درحال حاضر بنظر می رسد که میان وابستگی واعتیاد به مواد مخدر وآمادگی های وراثتی فرد ، ارتباط وجوددارد. تحقیقات مختلف وجود درجات متفاوت آسیب پذیری و بروز وابستگی به مواد را نشان داده است. استفاده از روش پلی مورفیسم قطعات محدود شده وجود رابطه میان مصرف مواد و ژنهای مرتبط با تولید دوپامین را نشان داده اند. برای مثال در وابستگی به مواد شبه افیونی در دوقلوهای دو تخمکی همگانی بیشتری نسبت به دوقلوهای یک تخمکی نشان داده اند.
روش های چندعاملی نیز مشخص کرده اند که در سوء مصرف هرویین نقش عوامل ژنتیک پررنگ است و این تفاوتها از نوع آسیب پذیری مشترک نبوده و اختصاص به مواد افیونی دارد. این احتمال مطرح شده سیستم افیونی بدن (شامل تعداد گیرنده های افیونی، حساسیت گیرنده های، مواد افیونی درونزاد و غلظت آنتاگونیست های درونزاد) به طور کلی دچار کاهش فعالیت باشد. نقص کارکرد نورونهای دوپامینرژیک یا نورآدرنرژیک نیز مطرح است (کندلر^[۷۰] و همکاران، ۲۰۰۳).
در الکلی ها نیز تأثیر عوامل ژنتیک تأیید شده است و حتی انتخاب الکل به عنوان گزینه ی اول مصرف، مسمومیت ناشی از مصرف و پیامدهای مصرف با ژنها در ارتباط هستند. مشخص شده است محرکهای مرتبط با کوکایین مناطق یکسانی را فعال می کنند که مرتبط با مناطق لیمبیک و آمیگدال است. همچنین زمینه های ژنتیک در پیدایش اختلال بیش فعالی و نقص توجه، اختلال شخصیت ضداجتماعی، و اختلالات خلقی نقش دارند و می توانند احتمال اعتیاد به کوکایین و کراک را افزایش دهند (ژاکوبز^[۷۱]، ۱۹۸۵) به نقل از (سلیگمن^[۷۲] و روزنهان^[۷۳]، ۲۰۰۰) در تحقیقات خود نشان داد روانگردان ها با تأثیر گذاری بر مناطق مربوط به هیجان و احساس در مغز باعث بروز واکنشهای هیجانی غیرعادی می شوند.
۲-۸-۲ عوامل روان شناختی
از میان عوامل روانشناختی و تفاوتهای فردی که بتواند علت مصرف ماده مخدر و سوء مصرف آن و حتی وابستگی را تبیین نماید، می توان به این عوامل اشاره داشت .بیش از هرچیز مزاج فرد مطرح می شود که به معنای سطح پایه فعالیت رفتاری فرد، مردم آمیزی و دامنه توجه کردن اوست (تانن^[۷۴]، ۲۰۰۶) .مثلاً بین شخصیت ضد اجتماعی و اختلال سلوک با سوء مصرف مواد مخدر رابطه وجود دارد (راوسون^[۷۵]، ۲۰۰۰) .
اعتماد به نفس کمتر، حالت های افسردگی، عدم توانایی ابراز وجود، اضطراب زیاد، تکانش گری و تحریک
پذیری، وجود منبع کنترل بیرونی (مثلاً پدر و مادر یا همسری که دائماً مراقب فرد هستند )، حالت های کناره جویانه وانزوا طلبانه و نیاز شدید به تایید اجتماعی و مورد توجه واقع شدن همگی جزو حالات روان شناختی هستند که می توانند با سوء مصرف مواد مخدر مرتبط باشند .
فشار روانی وعدم وجود مهارتهای مقابله ای و وجود سوابقی از حوادث و رویداد های منفی درگذشته فرد نیز جزءعوامل موثر در سوق دادن فرد به سمت اعتیاد معرفی شده اند .
۳-۸-۲ عوامل محیطی /اجتماعی و فرهنگی
دلایل موکدی مبنی برنقش ساختار خانوادگی فرددرمصرف، سوء مصرف و وابستگی وی به مواد مخدر وجود
دارد .تحقیقات نشان داده است که نگرش ورفتارخانواده ودوستان و به طور کلی جامعه آثار بسیار گسترده ای بر رفتار های ویژه فرد در رابطه با مواد مخدر دارد .
عدم تعهد و ودلبستگی به رسوم و قوائد جاری ومورد پذیرش، بی علاقگی به هنجارها وآشفتگی فرهنگی از
عوامل بسیار مهم و بنیادی هستند که فرد را درانزوای اجتماعی قرار می دهند و او را مستعد به سوء مصرف مواد مخدر می کنند (ملک محمدی، ۱۳۸۴).
۴-۸-۲ نظریات رفتاری و شناختی
به نظر می رسد شرطی سازی کلاسیک و عامل نقشی مهمی در تداوم مصرف ایفا می کنند. برای مثال هر بار مصرف کوکائین سبب ایجاد وجد و سرخوشی میشود که بسیار تقویت کننده و موجب تکرار رفتار است. سرنخ های محیطی نیز تداعی خاصی با حالت نشئگی پیدا می کنند و افراد پس از درمان تحریک زیادی از ناحیه وسایل مصرف و سایر محرک های شرطی شده اعلام می کنند این حالت در آمفتامین ها شدت بسیار بیشتری پیدا می کنند و افراد موجبات وسوسه های شدید مصرف و اجبار بهمصرف را پدید می آورد.
نظریه پردازان رفتاری معتقدند کلیه رفتارهای مرتبط با سبک زندگی اعتیادی آموخته شده اند و برای درمان باید اصول درمان رفتاری برای تغییر آموخته به کارگیری شود (هینجینز ^[۷۶] و همکاران، ۲۰۰۳).
انتظارات فرد در مورد اثرات پاداش دهنده ی مواد، باور و نگرش در مورد مسئولیت رفتار و تقویت دریافتی از جمله عواملی هستند موجب مصرف مجدد علی رغم بروز مشکلات می شوند مواد ممکن است از طریق رفع حالت های آزارنده و ناخوشایند مانند درد، اضطراب و استرس و افسردگی نوعی تقویت منفی فراهم کنند. عوامل تقویت کننده ممکن است اجتماعی باشند مثل تایید دوستان یا فشار همسالان و یا ممکن است ثانویه باشند مانند همان وسایل مصرف، یک رفتار شدیداً تقویت شده مصرف حتی سالها پس از ترک می تواند خاصیت چکانندگی ^[۷۷] بسیاری قوی داشته باشند و مواجهه با آن به شکل پاولفی میل شدید به مصرف را که گاهی با برخی از علائم ترک همراه است به وجود می آورد (کندلر و همکاران، ۲۰۰۳).
همچنین مشخص شده است مصرف کنندگان مواد مخدر میزان بالایی از تحریف های شناختی و تفکرات ناکارآمد را به کار می برند.
با توجه به تاریخچه رشدی، اختلالات همراه و تجربه وابستگی به مواد مشکلات شناختی در بین معتادان گستره ی وسیعی دارد و درمان های مختلفی به منظور اثر گذاری شناختی بر بیماران طراحی و اجرا شده است صادقی (۱۳۸۰) در پژوهش خود نشان داد حتی وابستگان به مواد بیشتر از افراد نابهنجاری که مواد مصرف نمی کنند از نگرش های ناکارآمد و باورهای غیر منطقی استفاده می کنند.
در ادبیات پژوهشی عنوان شده از جمله عواملی که می تواند به صورت بالقوه بین کسانی که نسبت به عود آسیب پذیر هستند تمایز قایل شود؛ خودکارامدی است. خودکارامدی به عبارتی متغیری است که شواهد نشان می دهد در پیشگیری از عود نقش داشته باشد (گلفورد^[۷۸]، ۲۰۰۳).
در یک بررسی، مشخص شده کسانی که خودکارامدی بیشتری به منظور ترک سیگار نشان می دهند به طور معنی دارتری بیشتر احتمال دارد که سیگار را ترک کنند (گری^[۷۹] و همکاران، ۲۰۱۱). به همین خاطر است که متخصصان پیشنهاد کرده اند در رابطه با اعتیاد روی احساسات و عواطف مثبتی از قبیل حس احترام به نفس، احساس توانایی و کارایی شخصی تأکید شود؛ فرض حاکم این است که اعتیاد به علت نوعی احساس اعتماد به نفس پایین و عدم خودکارامدی شخصی است (جزایری، ۱۳۸۷).
اصطلاح خودکارامدی بر نظریه ی شناختی- اجتماعی مبتنی است و به باور شخص در مورد این که چگونه به خوبی می تواند در تغییر مؤثر باشد؛ دلالت دارد (بندورا^[۸۰]، ۱۹۹۳).
در دیدگاه شناختی - رفتاری رفتار آدمی نه تنها در کنترل عوامل بیرونی و محیطی نیست؛ بلکه فرایندهای شناختی نقش تعیین کننده ای در رفتار دارند .فرایندهای شناختی به عنوان بخشی از آسیب شناسی روانی موجب انتظارات و ادراکات نادرستی می گردند که فرد از کارامدی خود دارد و این انتظارات می توانند به اضطراب و اجتنابهای دفاعی از موقعیت های تهدیدکننده منجر شوند.
راه دیگری که خودکارامدی را شرح داده بر حسب ادراک ما از درجه ی کنترلی است که بر زندگی خود داریم. افراد می کوشند بر رویدادهایی که زندگی آنان را تحت تأثیر قرار می دهد؛ اعمال کنترل نمایند. با اعمال نفوذ در موقعیت هایی که آنان می توانند مقداری کنترل داشته باشند؛ بهتر می توانند آینده ی مطلوب را تحقق بخشیده و از نتایج نامطلوب ممانعت به عمل آورند بنابراین چنانچه خودکارامدی افراد کاهش یابد؛ احتمال افزایش اعتیاد در اینافراد بیشترخواهد بود. یکی از درمان هایی که در طی سه دهه گذشته توجه زیادی را به خود جلب کرده است؛ درمان شناختی - رفتاری می باشد. دلیل این جلب توجه عبارت است از:
الف) داشتن شواهد و مدارک تجربی در مورد اثر بخشی این درمان
ب) کوتاه مدت بودن و استفاده از آن به صورت گروهی
ج) استفاده از این درمان برای انواع مشکلات روان شناختی
د) مستقیم و عملگرا بودن این رویکرد.
رویکرد شناختی- رفتاری برای درک اختلال مصرف مواد، مبتنی بر نظریه ی یادگیری اجتماعی است. براساس نظریه یادگیری اجتماعی، اختلال مصرف مواد در وهله ی اول به واسطه تعامل بین عوامل زمینه ساز زیست شناختی که موجب داشتن یک تجربه مثبت از مصرف ماده مخدر خاصی می شود، قابلیت دسترسی به آن ماده مخدر برای اولین بار، و عوامل مربوط به شرطی سازی و الگوگیری که موجب یادگیری چگونگی مصرف ماده مخدر و پی بردن به آثار آن می شود، شکل می گیرد و توسعه می یابد (خدایاری فرد وهمکاران، ۱۳۹۱).
در مجموع می توانیم بگوییم هدف این درمان عبارت است از شناسایی و بازسازی باورهای غیر منطقی و طرح واره های مربوط به خود، دیگران و جهان که در ایجاد آشفتگی های هیجانی و رفتارهای ناسازگارانه نقش اساسی دارند (کریستنر^[۸۱]، ۲۰۰۹).
همچنین این رویکرد به طور ذاتی، محترمانه و مشارکتی است و خودکارامدی درمان جو را افزایش می دهد (خدایاری فرد وهمکاران، ۱۳۹۱). علاوه براین، تقویت مهارت های مقابله ای و آموزش مهارت های درون فردی و مهارت های بین فردی و تقویت کنترل عواطف دردناک از قبیل اضطراب و خشم، تکالیف اساسی در این درمان هستند (کارول^[۸۲]، ۲۰۰۷).
در این دیدگاه آشنایی مراجعان با مهارت های حل مسأله به آن ها کمک می کند تا به همه ی جوانب موقعیتها فکر کنند و در نظر داشته باشند که مراحل منجر به پاسخ دهی آنها، بیشتر مبتنی بر غرایز، احساسات و هیجانات آنها می باشد .هنگامی که مراجعان موفقیت در حل مسأله را تجربه کنند خودکارامدیشان افزایش خواهد یافت.
در روان درمانی سالها استفاده از مواد مخدر و روان گردان باعث می شود با وجود قطع مصرف مواد این شیوه نگرش و برخورد با امور مختلف زندگی ادامه پیدا کند و نیاز به آموزشی های شناختی برای درمان این افراد کاملاً آشکار است.
۵-۸-۲ علل فردی اعتیاد
عوامل ژنتیک، تجارب رشدی و بخصوص چند سال اول زندگی و چند سال اول مدرسه و نوجوان، خصوصیات شخصیتی، میزان دریافت حمایت از اطرافیان، اختلال های روانی همراه، نداشتن مهارت های زندگی، شکست ها و منابع استرس آور، تأثیر مواد خوشایند بر فرد، وضعیت اقتصادی مالی فرد، باورهای و ارزشهای فرد، وجود شرایط پرخطر مثل نداشتن پدر یا مادر، ناراحتی ها و دردهای جسمی مثل انزال زودرس یا کمر درد دسترسی آسان فرد به مواد مشخص شده است مصرف کنندگان مواد مخدر عملکرد نامطلوب در روابط جنسی دارند به طوری که اکثریت آنان از توافق پایین در روابط جنسی خود گزارش داده اند (یوسفی، ۱۳۸۲).
مصرف مواد به عنوان یک رفتار خشن نسبت به خود نیز در نظر گرفته شده است. عشایری (۱۳۹۰) به این نکته اشاره می کند که تعارضات مختلف موجب به هم خوردن تعادل در قضاوت افراد می شوند و آن زمان است که تصمیم گیری برای انسان کار سختی می شود در چنین شرایطی افراد با شخصیت های متفاوت عکس العمل های متفاوتی را نشان می دهند.
بعضی از افراد برون گرا هستند و این عکس العمل ها را نسبت به بیرون نشان می دهند اما شخصیت هایی هستند که جرأت ورزی ندارند و این خشونت به درون بر می گردد و برای مثال فرد، بیماری روان تنی و استرس پیدا می کند و در واقع بدن به استقبال روان رنجور می رود که خود نوعی خشونت بدن است که انواع بیماری ها را به دنبال دارد. اعتیاد نیز علاوه بر اینکه به بیرون آسیب می رساند نوعی خودزنی و خشونت علیه خودهم هست.
۶-۸-۲ عوامل بین فردی، محیطی و اجتماعی
در این گروه عوامل متعددی مورد اشاره قرار گرفته اند، مواردی همچون شرایط خانواده مثلاً اعتیاد والدین که در پژوهش نصری (۱۳۸۰) مورد اشاره قرار گرفته است. خانواده آشفته یا والدین پرمشغله یا غافل از فرزندان و یا وضعیت دوستان مثلاً دوستان مصرف کننده نیز این دسته عوامل هستند. در پژوهش صفاری (۱۳۸۶) مختل بودن ارتباط با اعضای خانواده نیز در مورد بحث بوده است. برخی افراد برای رفع مشکلات سازگاری و کاهش اثرات عوامل استرس زا اقدام به مصرف مواد مخدر می کند و دریافت آموزش هایی در این موارد می تواند نرخ یا شدت بازگشت و عود بیماری را کاهش بدهد. برای مثال نصری (۱۳۸۰) مشکلات خانوادگی، عاطفی و نیز استرس های شغلی را گزارش کرده است.
در پژوهش زارع زاده (۱۳۸۰) فشارهای همسالان و نداشتن مهارت برقراری ارتباط موثر و نیز اعتماد به نفس پایین ذکر شده اند. از موارد دیگر شرایط محیط و محل کار یا سکونت یا تحصیل، قوانین مثل قانونی بودن تنتور یا کوپنی بودن تریاک، میزان انگ و بدنامی اعتیاد و بخصوص در خرده فرهنگ فرد، کمبود امکانات (فرهنگی، تفریحی، ورزشی، آموزشی و غیره)، کمبود امکانات درمانی و مشاوره ای و حمایتی، وضعیت اقتصادی جامعه، شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه مثل جنگها، دسترس پذیر بودن مواد، امکانات جامعه برای ارتقا و رشد افراد و موفقیت های اجتماعی و در نتیجه بالا رفتن اعتماد بنفس از عوامل اجتماعی مرتبط با رفتار مصرف مواد است.
امینی و همکاران (۱۳۸۷) در پژوهشی خود به آموزش مهارتهای بین فردی و سازگاری با احساسات و کنترل هیجان به عنوان بخش مهمی از فرایند درمان اشاره کرده اند، میزان استرس مزمن موجود در سطح جامعه نیز از عوامل مرتبط است. در پژوهش مک کان ^[۸۳] و همکاران (۲۰۰۷) مشخص شد در واقع یکی از دلایل مصرف مواد در افراد کاهش استرس و اضطراب است. همچنین در زمان پرهیز از مصرف یکی از مؤلفه های نشانگان ترک حمله های اضطرابی است. و میزان انتخاب های افراد برای رفتارهای لذت بخش گوناگون است.
استرس های محیطی و فقدان مهارت لازم برای برخورد با عوامل آن از عوامل مهم بازگشت به جمعیت مصرف کنندگان است. در همین رابطه امینی (۱۳۸۷) در پژوهش خود نشان داده است عدم دریافت خدمات درمانی مناسب در بسیاری از مراکز با وجود استفاده از اهرمهای قانونی و زندان گاهی اوقات باعث وخیم تر شدن وضعیت مصرف کنندگان مواد مخدر می گردد.
۷-۸-۲ مشکلات هیجانی
اضطراب و استرس از عوامل در ارتباط با اختلال مصرف مواد هستند. برخی از رویکردهای شناختی که برای درمان وابستگی به مواد مورد استفاده قرار می گیرند با توجه به اختلالات اضطرابی ایجاد شده اند. در مورد مواد افیونی تجربیات بالینی و نیز پژوهشها نشان داده اند که برخی مصرف کنندگان با هدف،کاهش احساسهای اضطراب، خصومت و پرخاشگری اقدام به مصرف مواد می نمایند (سلیگمن، روزنهان، ۲۰۰۰).
در این زمینه باید توجه داشت که نوسانات هیجانی و خلقی همواره به عنوان یکی از عوامل زمینه سازی و مستعد کننده سوء مصرف مواد مورد توجه بوده اند که دراین میان اضطراب، افسردگی، پرخاشگری افکار پارانوییدی و فوبیا از جمله مهمترین موارد هستند.
در پایان قرن گذشته مشخص شده بود که این عوامل نه تنها کاهش پیدا نکرده اند بلکه در اثر پیشرفتهای تکنولوژیکی و تغییرات در شیوه و سبک زندگی میزان استرس و افسردگی در افراد مختلف افزایش پیدا کرده است به گونه ای که هنوز کارهای زیادی بایستی در مورد آنها انجام شود (میلر^[۸۴] و رلنیک^[۸۵]، ۲۰۰۸).
استرس ها و فشارهای مضاعف شده زندگی باعث بروز اضطرابها، افسردگی ها و نیز هیجان خشم می شود. این مسأله طبعاً در مصرف کنندگان مواد مخدر و درمان آنها هم مؤثر است. هرگونه روش درمانی فردی و گروهی برای رفع نشانه های افسردگی تأثیر مهمی در فرایند درمان مصرف کنندگان مواد مخدر خواهد داشت.
در همین رابطه لازم به ذکر است عدم دریافت خدمات درمانی با وجود استفاده از اهرمهای قانونی و زندان گاهی اوقات باعث وخیم تر شدن وضعیت این افراد می گردد.