گوشه‌ای از زندگی:

وی در زادگاهش به تحصیل علم پرداخت. در آغاز جوانی زبان به سرودن شعر گشود. در سال ۱۰۱۰ به اصفهان رفت و مدتی دران جا اقامت نمود و سپس به کاشان رفت. در سال ۱۰۱۷ به هند مسافرت کرد و چند سالی در شهرهای مختلف هند سرگردان بود تا اینکه سرانجام به دربار جهانگیر شاه رفت و در سال ۱۰۲۸ به عنوان ملک‌الشعرای دربار برگزیده شد.

 

ممدوحان

در دیوان وی قصایدی در مدح ائمه‌ی اطهار دیده می‌شود علاوه بر این اشعاری در مدح حاکمان مازندران و برخی حاکمان هند به ویژه جهانگیر پادشاه سروده است.

 

آثار:

دیوانی از او در دست است شامل قصیده، غزل، مثنوی، قطعه، ترکیب بند و … و یک مثنوی نیز به نام جهانگیر نامه دارد.

 

 

منبع: (حسین زاده، محمد حسین، انتشارات پیام یزد، ۱۳۷۹: ۷۲-۷۱)
۳-۲-۱ زندگی نامه طالب آملی
«سرگذشت طالب آملی بسیار جالب است، شرح حال جوانی است که در اثر شکست در عشق از وطن خود آواره گردیده و در کشور دیگری به عالی‌ترین مقامات سیاسی و ادبی می‌رسد و در اوج شهرت و معروفیت و شکوه و جلال، در جوانی درمی گذرد». (گودرزی، مجله هنر و مردم، شماره ۱۵۷).
«ملک‌الشعرای طالب آملی از شاعران رده نخست عصر صفوی و از بزرگان سبک هندی است. زادگاه او را مرحوم طاهری شهاب مصحح دیوانش، روستایی کوچک در ۹ کیلومتری شمال باختری آمل مازندران، نوشته است. تاریخ تقریبی تولد او، قصیده‌ای که در پیرامون بیست سالگی خود، در ستایش از (میرابوالقاسم) پسر (میر عزیز خان) و برادرزاده‌ی (خیرالنسأ بیگم)، مادر شاه عباس یکم، سروده است بدست می‌آید». (دلیری مالونی، ۱۳۸۱: ۱۶۰).
وی در این قصیده که با این بیت آغاز می‌شود:

 

«آنم که ضمیرم به صفا صبح نژاد است

چون باد مسیحم نفسی پاکنهاد است»

 

 

بدین گونه به بیست سالگی خود اشاره دارد:

 

«پا بر دومین پایه‌ی اوج عشراتم

و اینک عدد فنم ازآلاف زیاد است»

 

 

«چون (میر ابوالقاسم) به سال ۱۰۰۷ به حکومت آمل منصوب شده بود، اگر بیست سالگی طالب را در این تاریخ بپذیریم، سال به دنیا آمدن او را باید ۹۸۷ بدانیم. بهر روی اقامت طالب در آمل چندان به طول نینجامید، و در ۲۳ سالگی به اصفهان و از آنجا به کاشان نزد شوهر خاله خود (حکیم نظام الدین علی کاشی) پدر شاعر معروف (حکیم رکنا) رفت». (تذکره‌ی میخانه، ۵۴۵). «لیکن دارالمؤمنین کاشان نیز نتوانست، او را به بند کشد، لذا به مرو شاه جهان رفت و چند سالی را در دستگاه (بکتش خان استاجلو)، حکمران مرو، در ستایشگری از او گذراند». (دلیری مالوانی، ۱۳۸۱: ۱۶۰).
روزگار جوانی طالب در زادگاه او به فراگیری دانش‌های رایج زمان گذشته، چه پیش از بیست سالگی در علوم گوناگون مانند: منطق، هندسه، هیأت، حکومت و عرفان دستی قوی داشته و سرآمد اقران گذشته است. حضور او با لقب ملک‌الشعرایی در دربار نورالدین محمد جهانگیر (حکومت ۱۰۱۴- ۱۰۳۶ ه. ق یا ۱۰۳۷) که خود فرمانروایی شاعر دوست و نکته دان بوده دلیلی است آشکار بر وسعت دانش او.
«از اشعارش استنباط می‌شود که دهلی، لاهور، ملتان، پیشاور، گجرات، اجمیر و دیگر نقاط شبه قاره را سیاحت کرده است. در این مسافرت‌ها و دربدری ها با سختی و بدبختی دست به گریبان بوده است». (کی‌منش، ۱۳۷۵).
«اگر چه در تواریخ و تذکره‌ها نام و نام پدرش را صریحاً ذکر نکرده اند ولی در پایان نسخه که چهار سال پس از درگذشت او نوشته شده نام او را محمد و نام پدرش را عبداللّه ثبت نموده‌اند. صاحب تذکره حسینی نیز درباره او نوشته است «شاعر والا مناقب محمد طالب» و در فهرست بانکی پور نیز نام و تخلص او را «محمد طالب آملی» ذکر کرده‌اند و در منظومه «طالب طالبا» که در شرح حال طالب و دربدری های او به زبان محلی سروده شده نیز «طالب» را تخلص شاعر می‌یابیم ».(گودرزی، ۱۳۵۴: ۴۴-۳۵).
طالب در حدود سال ۱۰۱۶ هجری قمری از مرو رهسپار هند گردید. در حقیقت طالب از سال ۱۰۱۶ تا ۱۰۲۰ هجری قمری یعنی در حدود چهار سال در شهرهای هند سرگردان بود و در جستجوی کسی که بتواند با برخورداری از حمایت او به زندگی خویش بپردازد به این شهر و آن شهر می‌رفت.
طالب در حدود یک سال یعنی از سال ۱۰۲۰ هجری قمری تا سال ۱۰۲۱ هجری قمری که سال مرگ میرزا غازی است در دربار وی اقامت داشت و مورد توجه خاص او بود.
طالب پس از مرگ میرزاغازی به آگره بازگشت و درین سفر بود که در اگره با مؤلف میخانه آشنا شد.
طالب در آگره چون تلاش خود را برای راه یافتن به دربار بیهوده دید، دست به دامان بزرگان و معاریف آن شهر زد و توصیه‌ای برای چین قلیچ خان حاکم پیشاور گرفت و به مرکز حکومت او عزیمت کرد.

از بخت بد طالب، چین قلی چخان دچار اختلاف خانوادگی و دسیسه نزدیکانش شد و از کار برکنار گردید و با پریشان روزگاری درگذشت و بار دیگر آوارگی طالب آغاز شد و به ناچار به آگره بازگشت و با شرکت در مجامع ادبی آن شهر مورد توجه یکی از بزرگان ایرانی دربار جهانگیر یعنی دیانت خان قرار گرفت.
«دیانت خان پس از آشنایی با طالب و پی بردن به قدرت او در سخن آفرینی علاقه زایدالوصفی به وی پیدا کرد و او را همراه خویش به مجالس بزرگان پایتخت برد. بزودی اشعار طالب مورد قبول عامه قرار گرفت و شهرت طالب بجائی رسید که شاه جهانگیر مایل به دیدار او شد و به
دستور شاه دیانت خان طالب را بهمرا ه خویش به دربار شاهی برد ».(گودرزی، ۱۳۵۴: ۵۷-۴۶).
پس از این همه دربدریها، متأسفانه دوران کامیابی‌های طالب، چندان نپایید؛ و شاعری با ذوق که به سبب استفاده‌ی زیاد از مفرحی افیونی، دچار اختلال گونهیی در حواس شده بود، به سال ۱۰۳۶ ه در پیرامون ۴۹ سالگی، زندگی را بدرود گفت، در حالیکه ورد زبان او، این سروده‌اش بود:

واژه “امید به زندگی”^[۲۴] در لغت به معنی تعداد متوسط سالهایی است که یک شخص اگر شرایط مرگ و میری را که در جدول عمر مشخص شده، به کار بندد، زندگی خواهد کرد (رونالد، ۱۹۸۵). در اصطلاح عبارت است از تعداد سالهایی که انتظار میرود یک فرد از یک سن تا سن دیگر زنده باقی بماند (حسینی، ۱۳۸۴).
تعریف نظری رضامندی زناشویی
عبارت است از تفاهم فکری، اخلاقی، عاطفی بین زن و مرد که منجر به رضایتمندی از زندگی مشترکشان میشود (حسینی،۱۳۶۸؛ به نقل جمیلیفرد، ۱۳۸۸)
تعریف عملیاتی بهزیستی روانشناختی
در پژوهش حاضر بهزیستی روانشناختی بر اساس مقیاس بهزیستی روانشناختی فرم کوتاه ریف (۲۰۰۹) که شامل ۱۸ ماده است اندازه گیری شد.
تعریف عملیاتی امید به زندگی
در پژوهش حاضر امید به زندگی بر اساس پرسش نامه امید به زندگی حلاجیان (۱۳۸۸)که شامل ۳۳ جنبه از حالت های امیدواری و درماندگی می باشداندازه گیری شد.
تعریف عملیاتی رضامندی زناشویی
در پژوهش حاضر رضایتمندی زناشویی بر اساس پرسشنامه رضایتمندی زناشویی آنریچ (۱۹۸۹) که شامل ۳۵ سؤال میباشد اندازه گیری شد.
فصل دوم
ادبیات و پیشینهی تحقیق

عقب ماندگی ذهنی
عقب ماندگی ذهنی یک وضعیت و حالت ذهنی خاص است که در اثر شرایط مختلف قبل از تولد و هنگام تولد و یا پس ازتولد کودک پدید آید، عقب ماندگان ذهنی افرادی هستند که به علت وقفه یا کمبود رشد ذهنی در شرایط عادی قادر به استفاده مطلوب از برنامههای معمولی آموزش و پرورش، سازگاری اجتماعی و تطبیق با محیط نمیباشند. تعریفی که از نظر اکثریت قریب به اتفاق مجامع علمی و صاحب نظران روانشناسی مورد قبول میباشد تعریفی است که از سوی انجمن آمریکای عقبماندگی ذهنی(AAMR)^[25] ارائه شده: «عقبماندگی ذهنی سطحی از عملکرد هوش عمومی است که میزان آن به طور معنادار (دو انحراف معنادار) پایینتر از میانگین بوده و همزمان با نقایصی در رفتار سازشی(سازش یافتگیهای فردی و اجتماعی) همراه بوده و در دوران رشد (تشکیل نطفه تا ۱۸ سالگی) ظاهر میگردد» (میلانی فر، ۱۳۷۴).
عقبماندهی ذهنی آموزشپذیر (EMR)^[26]
افروز (۱۳۷۷) اظهار میدارد: عقبماندگان ذهنی آموزشپذیر افرادی هستند که بهرههوشی آنان ۷۰-۵۰ میباشد و قادر به فراگیری حداقلی از اطلاعات عمومی و درسهای رسمی کلاس از قبیل خواندن و نوشتن و حساب کردن و مهارتهای مناسب شغلی بوده و میتوانند در اداره زندگی خود از تحصیل خویش بهرهمند شوند.
میلانی فر(۱۳۷۴) عقبماندهی ذهنی آموزشپذیر را افرادی میداند که هوشبهر آنها بین۷۰-۵۱ است این افراد از لحاظ دانستن لغات ضعیفاند، مفاهیم را خود درک نمیکنند، آموزش کلامی عادی ندارند و از لحاظ عاطفی واکنشهای لازم را به دست نمیآورند.
ویژگیهای کودک استثنایی
تواناییها و ناتواناییهای مختلف، اثرات متفاوتی بر زندگی خانوادگی دارد. معمولاً ماهیت استثنایی بوده، واکنش خانواده را تعیین میکند. کودکی که ناشنوا است، خانواده را برای تغییر در سیستم ارتباطی تحت فشار قرار میدهد و این منازعهای است برای خانواده که از زبان علامتی یا شفاهی استفاده کنند یا خیر؟ کودکی که بیماری مزمن دارد فشارهای هیجانی و اقتصادی بر خانواده وارد خواهد کرد، کودک ناتوانای یادگیری نیاز به حمایت تحصیلی دارد و ممکن است باعث شود که خانواده مکانهای آموزشی را که پیشرفت تحصیلی را قوت میبخشد، بررسی کند.

هم چنین، چنین شدت استثنایی بودن ممکن است بر واکنش خانواده اثر داشته باشد. کودکان مبتلا به ناتوانیهای شدیدتر ممکن است نسبت به دیگران کاملاً متفاوت رفتار کنند. برخی از ناتوانیها مثل ناشنوایی و ناتواییهای یادگیری در مقایسه با برخی دیگر از ناتواییها مثل بینایی قابل مشاهده نیستند، آنها با احتمال کمتری در کودک دیده میشوند. نکته قابل توجه این است که اگر چه ناتوانیها شدید از یک سو منجر به داغ ننگ در خانواده میشود اما از سوی دیگر آنها به روشنی بیانگر ناتوانی کودک هستند، باوری که خانواده ها به تبیین آن نیازمند هستند (هالان^[۲۷] و همکاران، ۱۳۷۱)
نیازهای والدین کودکان استثنایی
خانوادههایی که کودک معلول دارند به تناسب نوع، شدت معلولیت، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و سن کودکشان و نیز در زمینه رفتار سازش به اطلاعات و مهارتهای ویژه نیاز دارند که مهمترین آنها به گفته قصبه (۱۳۸۴) به شرح زیر میباشد:
نیاز به ارتباط، نیاز عمدهی والدین کودکان استثنایی در طی سالهای مدرسه ارتباط با معلمان، مربیان و متخصصان است.
نیاز به اطلاعات، والدین کودکان معلول به اطلاعاتی در زمینه مراقبت، پرورش و رفتار با فرزند خود نیاز دارند و نیز در این راستا در امر برنامه ریزی برای آینده فرزندشان نیازمند اطلاعات میباشند.
نیاز به حمایت شدن، حمایت شده از جانب دیگران از عوامل ایجاد سازش یافتگی در خانواده است. به ویژه حمایت ازجانب متخصصان و مربیان میتواند فرصتهای را برای ملاقات با سایر خانواده های کودکان معلول بوجود آورد.
نیازهای مالی، اقتصادی، بخش عمده بودجه خانواده صرف هزینه های مربوط به غذا، پوشاک و وسایل کمک آموزشی میشود این نیازها برای خانوادهای که کودک معلول دارد و نیازمند خدمات پزشکی ویژه میباشد به مراتب شدیدتر است.
نیاز به راهنمایی در وظایف زندگی و خانواده والدین و سایر اعضای خانواده نیاز دارند که ناتوانی کودک خود را درک کنند و بپذیرند، که تقسیم کار توانایی حل مساله، فعالیتهای تفریحی، اکتساب مهارتهای اجتماعی ونظارت در امر برنامه ریزی آموزش کودک از جمله وظایف ما باشد (قصبه، ۱۳۸۴).
احساسات والدین کودکان استثنایی
بسیار حائز اهمیت است که شما به عنوان والدین کودکان دارایی نیازهای ویژه با نوع احساسات خود برخورد با کودکانتان آشنا شوید. برای سازش با کودک خود نیاز دارید که احساس نسبتاً خوبی در مورد خود پیدا کنید. زندگی، ازدواج و کار شما ایجاب میکند تا حدی رضایتمندی را احساس کنید، ممکن است با توجه به این واقعیت که کودک ناتوان دارید احساس غم و ناراحتی کنید. اما نیازی نیست که کل زندگی شما را هالهای از غم فرا گیرد. بنابراین اجازه دهید بعضی از احساسات و روشهایی را که افراد در مواجهه با دشواریهایشان پیدا کردهاند مورد نظر قرار دهیم. احساساتی را که علاقمندیم دربارهی آنها صحبت کنیم همانهایی هستندکه تا حدودی احساسات «بد» و یا ناخوشایند محسوب میشوند مانند شوک،کرخی، گیجی، خشم، اوقات تلخی وگریه و زاری، غم، خجلت و گناه. افراد معمولاً در ابراز احساسات عادی خود دشواری چندانی ندارند، ولی اغلب از بروز احساسات بد وحشت دارند، البته عقیده ما این است که نباید تصور احساس بد را به خود راه دهیم (مفیدی، ۱۳۷۶).
ما عقیده داریم، این افراد دیگر هستند که نمیخواهند درباره مسایل و مشکلات ما اطلاع پیدا کنند، و نیز به این علت است که اصلاً کسی دوست ندارد احساس بد را تجربه کند. ما سعی میکنیم احساساتمان را مخفی کنیم و یا سعی در عادی جلوه دادن آنها داریم. طبیعی است که این احساسات از بین نخواهد رفت و هر چه طولانیتر نگهداشته شوند یا سرکوب گردند احتمال بیشتر نیز وجود دارد که بر زندگی خانوادگی خود ما، دوستان و همکاران اثر بگذارد (مفیدی، ۱۳۷۶).
بیان حقایق و ارائه اطلاعات صحیح و صادقانه به پدر و مادر کودک استثنایی بر اساس آخرین دانش و دستاوردهای علمی و تجربی در مورد شرایط خاص ذهنی یا جسمی کودکشان در نهایت، موجب رضایت و آسایش خاطر آنان خواهد بود گهگاه مادر و پدری با کودک خود که به روشنی دارایی عقب ماندگی ذهنی است مراجعه مینمایند. وقتی به آنها گفته میشود که چرا تاکنون بیجهت کودک را به حال انتظار در خانه نگه داشتهاید و اکنون کودک شما ۱۲ سال سن دارد ولی بایست سالها قبل به شرایط خاص ذهنی^[۲۸] او پی برده باشید معمولاً در پاسخ میگویند ما خود نیز قبلاً حدس میزدیم زیرا که او مثل بچههای هم سن سال خود «به راه نیفتاد» حرف زدن را زمانی که انتظار میرفت شروع نکرد او را به دکتر بردیم دکتر گفت نگران مباشید چیزی نیست صبرکنید چند سال دیگر مثل بچههای دیگر میشود و … (افروز، ۱۳۸۴).
تعریف روانشناسی مثبتگرا
کامپتون (۲۰۰۵) در کتاب مقدمات روانشناسی مثبتگرا، این رشته را چنین تعریف کرده است: «به زبان عام، روانشناسی مثبتگرا نظریهها، پژوهشها و فنون مداخلهای روانشناسی را به منظور شناخت اجزای رفتار رضایتبخش سازگارانه، خلاقانه و عاطفی آدمی به کار میگیرد.»
از نظر داک ورث، استین و سلیگمن (۲۰۰۵) روانشناسی مثبتگرا مطالعه علمی تجارب آدمی و صفات مثبت افراد و نهادهایی است که تسهیل کننده تغییر در افراد هستند.
از نظر کریس توفر پترسون در کتاب ”مقدمات روانشناسی مثبت گرا“، روانشناسی مثبت گرا، مطالعه علمی آنچه که زندگی آدمی را از تولد تا مرگ و در همه توقف گاه های بین این دو(تولد تا مرگ) درست به پیش میبرد. این رویکردی تازه در روانشناسی است که موضوعش اموری است که شرایط را برای زندگی ارزشمند میسازد. در زندگی همه انسانها فراز و فرودها و پستی و بلندیهایی هست؛ روانشناسی مثبتگرا فردها و ناگواریهای زندگی را نفی نمیکند. خوب و بد از دیدگاه این چنین روانشناسانی به یک میزان مورد توجهاند. اما نکته اینجاست که زندگی چیزی فراتر از اجتناب یا تلاش برای دوری از مسائل یا مشکلات است(پترسون، ۲۰۰۴: .۴؛ به نقل محمودی، ۱۳۸۹).
سلیگمن و چیکزنت میهای (۲۰۰۰) هدف روانشناسی مثبتگرا شروع تغییر در روانشناسی است؛ تغییر توجه از اشتغال خاطر صرف به بدترین امور در زندگی به ساختن و بر پا کردن جنبه های مثبت (ص.۵).
اهداف اولیهی روانشناسی مثبتگرا
درمان بیماریهای روانی و رفع مشکلات روانشناختی
ساختن و بنا نهادن زندگی بارآور و رضایت بخش برای همگان
شناخت و پررورش استعدادهای برتر افراد و رهگشایی آدمی به سوی کمال
اصول و مفروضههای روانشناسی مثبتگرا
اصول و مفروضههای روانشناسی مثبتگرا در تقابل با روانشناسی معمول و به ویژه روانشناسی بالینی قرار دارند:
آدمی ماهیتی خوب و مثبت دارد.
اعمال و کردار آدمی ناشی از توانمندیها و منش(شخصیت) اخلاقی او هستند.
توانمندیها و منش آدمی دو شکل دارد و هر دو به یک اندازه بنیادی و مهماند- منش بد و منش نیک و فرشته خو.
سلیگمن (۲۰۰۲: ۱۲۵) مینویسد “از آنجا که تقریباً همهی این مفروضهها از روانشناسی قرن بیستم حذف گردید، داستان فراز و فرود آنها پس زمینه مفهوم منش خوبی است که به عنوان مفروضهی اصلی روانشناسی مثبتگرا در دیدگاه های من احیا شده است“.
ابعاد روانشناسی مثبتگرا
سلیگمن و چیکزنت میهای (۲۰۰۰) و کامپتون (۲۰۰۵) ابعاد و حوزه های روانشناسی مثبتگرا را در سه سطح تعریف میکنند:
سطح ذهنی
سطح فردی
سطح گروهی
سطح ذهنی
روانشناسی مثبتگرا در سطح ذهنی در باره تجارب ذهنی ارزشمند است :

 

• . Deception ↑

 

• . Miller, Franklin G & David Wendler & Leora C. Swartzman (2005), Deception in Research on the Placebo Effect. PLoS Medicine; 2 (9):e262.
  ↑

 

• . علیرضا، پارساپور و همکاران، پیشین. ↑

 

• . Kelly A. Edwards, Op, Cit, P: 5. ↑

 

• . علیرضا، پارساپور و همکاران، همان. ↑

 

• .لینن و همکاران، منبع پیشین، ص ۹۱٫ ↑

 

• . همان منبع، ص ۱۳٫ ↑

 

• ^۳. Informed Consent ↑

 

• . بلیندا، بینت، پیشین، ص ۵۹٫ ↑

 

• . بلیندا، بینت، منبع پیشین، ص۸۴٫ ↑

 

• . محمود، عباسی، پیشین، ص۲۴۰٫ ↑

 

• . آنتونی، رابینز (بی تا). دو ماه نامه راه موفقیت، سری ۱۷، آبان و آذر ۱۳۸۸، ص۳۵٫ ↑

 

• ^۱. Deber R, Kraetschmer N, Irvine J: What role do patients wish to play in treatment decision making? Arch Intern Med ۱۹۹۶; ۱۵۶: ۱۴۱۴-۱۴۲۰٫
  ۲٫ Louis Harris and Associates: Views of informed consent and decision making: parallel surveys of the Study of Ethical and the public, in Making Health Care Decisions, President’s Commission/or Problem in Medicine and Bio-medical and Behavioral Research. Washington, DC, U.S. Government Printing Offices, 1982; 107: 225-768.
  Strull W, Lo B, Charles G: Do patients want to participate in medical decision making? JAMA ۲۵۲:۲۹۹۰-۲۹۹۴, ۱۹۸۴٫ ↑

 

• ↑

 

• • ۱٫ برای اولین بار در سال ۱۹۸۱ انجمن پزشکان امریکا بر رضایت آگاهانه ی بیمار به مثابه یک حق اجتماعی ضروری برای توانا ساختن بیمار در انتخاب درمان یا آزمایش، حتی علیرغم تمایل پزشک تأکید ورزیدند. (محمود عباسی، حقوق پزشکی (مجموعه مقالات)، جلد ۶، تهران، انتشارات حقوقی، ۱۳۸۳، ص ۱۵۱). ↑

 

• ^۲. Jeremy Sugarman, Op, Cit, P: 242 & Louis Harris and Associates: Op, Cit, P: 298. ↑

 

• . لینن و همکاران، منبع پیشین، ص۷۹٫ ↑

 

• ^۲.  ۹۸٫  ↑

 

• ^۳. The same source, P: 97. ↑

 

• . باقر لاریجانی، منبع پیشین، ج۲، ، صص۲۴ و ۶۵٫ ↑

 

• . WHO: نشست در سال ۱۹۹۱، صدور اعلامیه ی چهل و یکمین کمیته ی بیمارستانی اروپا. ↑

 

• . تصویب منشور حقوق بیمار در سال ۱۹۷۹٫ ↑

 

• . WMA: این مجمع با تصویب چندین اعلامیه و بیانیه از پرسابقه ترین سازمان هاست که در جهت حمایت از حقوق بیماران تلاش های فراوانی داشته است و در میان سازمان های بین المللی از پیشگامان عرصه یاخلاق پزشکی محسوب می شود. ↑

 

• . سازمان بین المللی استاندارد از کمیته های فنی متعددی تشکیل شده است که هدف آن ها تدوین استاندارد هایی است که با رعایت آنها دسترسی به سیستم درمانی و بالینی مناسب میسر بوده و بسیاری از حقوق مسلم بیماران تأمین می گردد. ↑

 

• . منبع پیشین، ص ۵۸٫ ↑

 

• ^۲. Christopher G. & Associates, Op, Cit, P: 94.
  ↑

 

• . سید محمد زمان، دریاباری، پیشین، صص ۳- ۵ . ↑

 

• . Stephen Wear (1993), Informed consent: Patient Autonomy & Physician Beneficence within clinical Medicine, Kluwet Academic Publishers,P: 4. ↑

 

• . هنک لینن و همکاران، پیشین، صص ۸۷ و ۸۸٫٫ ↑

 

• . Howells, Geraint & Janssen, Andre & Schulze, Reiner, Information Rights and Obligations, Ashgate pub, 2004, p: 176. ↑

 

• . لینن و همکاران، ص۹۲٫ ↑

 

• . از جمله رأی شعبه ی مدنی دیوان عالی کشور فرانسه مورخ ۱۹ آوریل ۱۹۸۸ در این زمینه مقرر می دارد: “نظر به اینکه ریسک فلج سیاتیک در عمل جراحی روی قسمت ران بیمار حتی در صورتی که هیچ خطایی نیز متوجه جراح نباشد وجود داشته و بخصوص که چنین خطری جنبه ی استثنائی ندارد، پزشک معالج مکلف بوده است که بیمار خود را قبل از عمل جراحی از وجود چنین خطری مطلع سازد تا او بتواند عالمانه نسبت به انجام یا عدم انجام عمل جراحی تصمیم بگیرد. عدم رعایت این تکلیف و عدم ایفای تعهد پزشک در مشورت دادن و مطلع کردن بیمار نسبت به پیامدهای عمل جراحی از موجبات مسؤولیت پزشک تلقی می گردد. (محمود عباسی، منبع پیشین، صص۱۵۲و۱۵۳). ↑

 

• . non-cumul ↑

 

• . negligent misstatement ↑

 

• . duty of care ↑

 

• . Sidaway v. Bethlem Royal Hospital Governors(1985) & Thake v. Maurice(1986) quoted by: Howells, Geraint & Janssen, Andre & Schulze Reiner, op. cit., p.179 ↑

 

• . لینن و همکاران، پیشین، ص۸۴٫ ↑

 

• . See: (New York) fogal v. Genesse Hospital (1973) , (south Africa) Castell v. De Greef (1994). ↑

 

• . Medical negligence law
  در فرانسه نیز عدم اطلاع رسانی به بیمار را تنها یک تقصیر مدنی (faute civil) می دانند و نه نقض ماده R.40 قانون مجازات.
  (cass. 1^re civ. 17 nov. 1969, D.1970. 85) → Dalloz, p:38, n.526. ↑

 

• . اصولاً تقصیر پزشکی بر دو نوع است: تقصیر انسانی(اخلاقی) و تقصیر فنی؛ تقصیر انسانی در دو موقعیت ممکن است صورت گیرد: ۱٫ تقصیر در اخذ رضایت از بیمار ۲٫ تقصیر در اطلاع رسانی به بیمار راجع به ماهیت عملیات پزشکی و خطرات ناشی از آن. (محمود کاظمی، منبع پیشین، ص۲۵۱) ↑

 

• . Perte d’une Chance ↑

 

• . Cass. 1^re Civ. 13 nov. 2002, Bull. Civ. I, No. 265, Cass, 1^re Civ. 27 mars 1973, D.1973, 595, note: J.Penneau. ↑

 

• . ماده ۴ قانون طرز جلوگیری از بیماریهای آمیزشی و بیماریهای واگیردار ‌مصوب ۱۱ خرداد ماه ۱۳۲۰ نیز به این امر اشاره می نماید و ارائه ی اطلاعات نادرست از سوی پزشک که موجب گمراهی بیمار شود را نوعی فریب و مستوجب مجازات می داند. بموجب این ماده:« پزشکان یا متصدیان سایر فنون پزشکی که به وسیله تبلیغات بی‌اساس باعث گمراهی بیمار آمیزشی می‌شوند یا به وعده‌های دروغ‌بیمار را از درمان صحیح باز می‌دارند مانند اینکه معین کنند در مدت چند روز بیمار را درمان کرده و یا با بستن پیمان یا انتشار آگهی‌هایی که مخالف اصل‌پزشکی است بیمار را فریب دهند به حبس تأدیبی از دو ماه تا یک سال و یا به پرداخت کیفر نقدی از ۲۰۰ ریال تا ۲۰۰۰ ریال محکوم می‌شوند….». همچنین ماده ‌۵ قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارویی و مواد خوردنی و آشامیدنی مصوب ۱۳۳۴ نیز اشاراتی را در این زمینه بیان می دارد. این ماده مقرر می دارد:« هیچ یک از مؤسسات پزشکی و دارویی و صاحبان فنون پزشکی و داروسازی و سایر مؤسسات مصرح در ماده اول این قانون حق انتشار‌آگهی تبلیغاتی که موجب گمراهی بیماران یا مراجعین به آنها باشد و یا به تشخیص وزارت بهداری برخلاف اصول فنی و شئون پزشکی یا عفت عمومی‌باشد ندارند و استفاده از عناوین مجعول و خلاف حقیقت روی تابلو و سرنسخه و یا طرق دیگر و دادن وعده‌های فریبنده ندارند و همچنین دخل و‌تصرف و یا تغییر در نسخه پزشکی به هر صورت که باشد بدون اجازه خود پزشک از طرف داروساز ممنوع می‌باشد. متخلفین برای بار اول به پرداخت‌پنج هزار ریال تا بیست هزار ریال و برای دفعات بعد هر دفعه از بیست هزار ریال تا ۵۰ هزار ریال جزای نقدی و یا به حبس تأدیبی از یک ماه تا چهار ماه‌و یا به هر دو مجازات محکوم خواهند شد». ↑

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­فصل سوم: روش تحقیق
۳-۱- مقدمه ۵۵
۳-۲ موضوع تحقیق ۵۵
۳-۳- روش تحقیق ۵۷
۳-۴- فرضیه ها ۵۷
۳-۵- جامعه و نمونه آماری تحقیق ۵۸
۳-۵-۱- ابزار گردآوری اطلاعات و داده ها ۵۹
۳-۶- روش‏های آماری پژوهش ۶۰
۳-۶-۱ مدل مورد استفاده برای آزمون فرضیه اول ۶۰

۳-۶-۲ مدل مورد استفاده برای آزمون فرضیه دوم ۶۱
۳-۶-۳ مدل مورد استفاده برای آزمون فرضیه سوم ۶۲
۳-۷- متغیرهای تحقیق ۶۲
۳-۸- روش های جمع آوری و منابع داده های تحقیق ۶۶
۳-۹ روش تجزیه وتحلیل داده‌ها ۶۷
۳-۹-۱ مفهوم رگرسیون ۶۷
۳-۹-۲ مفهوم همبستگی ۶۸
۳-۹-۲-۱ همبستگی دو متغیری: ۶۸
۳-۹-۲-۲ رگرسیون چند گانه: ۶۸
۳-۹-۳ آزمون فرضیه برای ضرایب رگرسیون ۶۹
۳-۹-۴ آزمون معنی‌دار بودن معادله رگرسیون ۶۹
۳-۹-۵ آزمون نرمال بودن متغیر وابسته ۷۰
۳-۹-۶ آزمون هم خطی متغیرهای مستقل ۷۰
۳-۹-۷ آزمون استقلال خطاها ۷۱
۳-۹-۸ آزمون نرمال بودن خطاها ۷۱
۳-۱۰ آزمون همبستگی بین خطاها با دوربین واتسون ۷۱
۳-۱۱ انواع داده‌ها: ۷۲
۳-۱۱-۱ انواع مدل های به کار رفته در داده های ترکیبی ۷۴
۳-۱۱-۲ مدل اثر ثابت ۷۵
۳-۱۱-۳ مدل اثر تصادفی ۷۵
۳-۱۱-۴ آزمون های تشخیصی ۷۶
۳-۱۱-۵ آزمون معنی دار بودن اثرات فردی F لیمر ۷۶
۳-۱۱-۶ آزمون هاسمن ۷۷
­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­ها
۴-۱ مقدمه ۸۰
۴-۲ تجزیه و تحلیل مدل های پژوهش ۸۰
۴-۲-۱ آمار توصیفی ۸۰
۴-۲-۲ تجزیه و تحلیل مدل ۸۲
۴-۲-۳ آزمون فرضیات تحقیق ۸۵
۴-۲-۳-۱ آزمون فرضیه اول ۸۵
۴-۲-۳-۳ آزمون فرضیه اصلی دوم ۸۸
۴-۲-۳-۳ آزمون فرضیه اصلی سوم ۹۰
خلاصه فصل ۹۲

۵-۱- مقدمه ۹۴
۵-۲- تحلیل نتایج آزمون فرضیه های پژوهش ۹۴
۵-۲-۱- تحلیل نتایج آزمون فرضیهی اول ۹۴
۵-۲-۲- تحلیل نتایج آزمون فرضیهی دوم ۹۵
۵-۲-۳- تحلیل نتایج آزمون فرضیه‌ی سوم ۹۶
۵-۳- محدودیت­های پژوهش ۹۷
۵-۴- پیشنهادهای پژوهش ۹۸

مقدمه
اسلام دینی حقیقت­گرا و واقع­بین است به این معنا که درجستجوی حقیقت به عنوان آرمان، تلاش مردمان را سامان و جهت ­بخشده و به آنان آموزش می­دهد. از این رو، امام علی × در نهج­البلاغه نیز به پیروی از قرآن به در موقعیت­های مناسب به بیان واقعیت در عرصه ­های مختلف پرداخته است تا مردم با شناخت واقعیت­ها و بر پایۀ آن­ها حرکت و تلاش خود را تنظیم و برنامه­ ریزی کنند؛ زیرا بدون شناخت واقعیات، توانایی ها و استعدادهای موجود، نمی­ توان حرکت رو به حقیقت را به­درستی برنامه­ ریزی کرد و به اهداف آرمانی دست یافت.
درحقیقت، آرمان، گم­شدۀ انسان مؤمن بوده و باید برای دستیابی به آرمان­ها در واقعیت، یک فرایند زمانی لازم باشد تا با شناسایی عوامل، آثار و موانع واقع بینی، گام­های اساسی در جهت رسیدن به آرمان­های الهی برداشته شود.

البته در نگرش قرآنی، به اصول دوگانۀ واقع­بینی در عین حقیقت­گرایی توجه خاص شده و می­ شود. رهبران اسلامی در این نگرش، انسان­های ذهن­گرا و ایده­آلیست محض نیستند؛ در عین حال انسان­های رئالیست و واقع­گرای صرف نیز نمی­باشند. آنان به جای واقع­گرایی به واقع­بینی توجه داشته و آن را از اصول اساسی و بنیادین حرکت خود قرار می­ دهند. آنان هم­چنین به حقایق هستی توجه دارند. حقایقی که در تفاسیر قرآنی با آن­ها آشنا شده ­اند. این حقایق، از حقیقت یگانه­ای سرچشمه می­گیرد و آن حقّ محض است که خداوند یگانه و یکتاست. از این سرچشمه همۀ حقایق شناخته ­می­ شود و گرایش به سوی آن به عنوان ایده­آل و آرمان در برنامۀ مسلمان مؤمن قرار می­گیرد. این­گونه است که واقع­گرایی جای خود را به حقیقت­گرایی و حقیقت­بینی جای خود
را به واقع­بینی می­دهد. از این روست که پاسخ­های قرآن، اسلام و رهبران آن بر پایۀ واقعیت­بینی و حقیقت گرایی شکل و سامان می­یابد.
ازاین روی، لازم به ذکر است، مراد این پایان نامه بررسی مصادیق عینی واقع­بینی وآرمان­گرایی درنهج­البلاغه بوده، و منظور ما در این پژوهش، بررسی مبانی نظری و فلسفی مطرح شده در فلسفۀ یونان قدیم و نظریات رئالسیم(واقع گرایی)، ایدآلیسم (آرمان­گرایی) غرب که در قرن هجدهم به اوج خود در عالم سیاست رسید، نیست.
در آموزه­های دینی ما به­خصوص در نهج­البلاغه بعد از قرآن توجه خاصی به واقع­بینی و آرمان­گرایی شده است. البته جهت­دادن واقعیات به سوی آرمان­های حقیقی نمی­تواند یک شبه و به یکبار انجام پذیرد.
بررسی و مطالعه دقیق تاریخ زندگی پیشوایان دین، این امر را روشن می­سازد که ائمۀ دین با واقع­بینی، در پی حقیقت آرمانی خود، جامعه را سامان و سازمان داده­اند. لذا در این پژوهش تلاش کرده­ایم که با بررسی نهج­البلاغه، ابتدا به تبیین واقع­بینی و آرمان­گرایی در این کتاب بپردازیم و سپس، نسبت آن دو با هم سنجیده، تا میزان تحقق آرمان­ها در واقعیات با تکیه بر نهج­البلاغه مورد بررسی و شناسایی قرار گیرد تا إن­شاءالله به عنایت خداوند متعال و ائمه اطهار، به درکی از اقیانوس بی­کران نهج­البلاغه دست­یافته و به این معرفت برسیم که آن حضرت با توجه به اصل واقع­بینی و حقیقت­گرایی چگونه عمل کرده ­اند و اهداف اسلام و قرآن را به سوی آرمان­های الهی پیش برده­اند.
فصل اول
کمال مطلوب ـ آرمان­ها ـ معرفت و داشتن بینش صحیح در زندگی می­باشد.
زمانی که نیروی فطری حقیقت­جویی و استفادۀ درست از عقل که موهبتی الهی است، در وجود انسان فعال شود، وی به توفیق شناخت درست واقعیات نایل می ­آید.
البته وقتی که غریزۀ واقع­بینی انسان زنده شد و خوی پیروی حق در وی شروع به فعالیت نموده، حقایق یکی پس از دیگری برای وی جلوه خواهدکرد و هر حق و حقیقتی را که یافت با آغوش باز خواهدپذیرفت و هر روز، یک قدم تازه در راه سعادت و نیک­بختی برخواهدداشت.
از این رو، در این پژوهش­، تبیین مبانی واقع­بینی و آرمان­گرایی در نهج­البلاغه امری ضروری می­باشد.
۲.۱.مبانی خداشناختی واقع بینی و آرمان­گرایی در نهج­البلاغه
مهم­ترین مبنا و اساس در زندگی انسان، سیر تکاملی و رسیدن به تعالی است. این امر نیازمند به معرفت و شناخت می­باشد. هیچ حرکت و عملی بدون شناخت و بینش صحیح به سرانجام مطلوب نمی­رسد. در این زمینه امام علی × خطاب به کمیل بن ­زیاد می­فرمایند:
«یَاکُمَیلُ! مَا مِن حَرَکَه إلاّ وَأنتَ مُحتَاج فِیهَا إِلى مَعرِفَه…»^[۵۶]
ای کمیل، هیچ حرکتی وکاری نیست،جزآنکه درآن به شناخت ومعرفت نیازمندی.
بر مبنای این کلام امام × می­توان ­دریافت که شناخت و معرفت در هر کاری تاثیر بسیار مهمی دارد و در حقیقت شناخت نقطۀ آغاز و مبنای حرکت درست در مسیر رشد و کمال­یابی و نیل به کمال مقصود است و بالاترین کمالات در این راه، معرفت الهی است. امام علی × دربارۀ ضرورت این امر، می­فرمایند:
«معرفه الله اعلی المعارف»^[۵۷]
خداشناسی برترین معرفت هاست.^[۵۸]
لذا، با توجه به امر مهم در این پژوهش، اولین گام را بر مبنای خداشناسی برمی­داریم. از آن­جایی که خداوند کمال مطلق است، باید کمالات همۀ مخلوقات را به صورت کامل­تری دارا باشد. از این رو، در این­جا مبانی خداشناسی آرمان­گرایی و واقع­بینی را با توجه به آن دسته از اوصاف پروردگار می­پردازیم که ناشی از کمال نامتناهی الهی می­باشد.
۲.۱.۱. الوهیت
والاترین صفت الهی، صفت الوهیت است. الوهیت یعنى اعتقاد به این­که معبودى جز الله نیست، تنها اوست که شایستۀ عبودیت است و مى­توان در برابر او به عبادت و پرستش پرداخته و تضرع و تذلل نمود.
اسم جلالۀ اللَّه علم و نام ساحت کبریائى است که مستجمع صفات ذاتى و کمالات وجودى و جامع توحید افعالى است و به­منزلۀ همۀ صفات وجودى ذاتى و فعلى است بر این اساس اصل و اساس همه صفات ذات و فعل ساحت کبریائى و همه برکات و آثار خیر که بر عوالم امکانى افاضه شده و تا ابد ادامه خواهدداشت همه از برکات و خیرات نام کبریائى اللَّه مى‏باشد و به­ساحت او اختصاص دارد و به­غیر او اطلاق نمى‏شود و به­معناى مستحق الوهیت‏ و معبودیت و از جمله آثار ساحت کبریائى تعالى ذکر و یاد نعمت­هاى او است که صحنۀ امکان را نور بخشیده و همۀ موجودات از ریز و کلان با زبان وجودى خودشان مدح ثنا­گویان و کمال او را ارائه می­ دهند از این جهت شایسته تسبیح و تنزیه از نقص و از امکان است و مقدس و منزه از مانند و نظیر و شبیه است.^[۵۹]
در قرآن خداوند می­فرمایند:
﴿أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ﴾^[۶۰] که خداى شما خدایى یگانه است.
خداى تعالى نامش بزرگوار و کثیرالبرکات و از عیوب و نقایص مبرّاست و آوازه‏اش برتر از بیان مدح، و ثنایش بزرگ است و پاک , منزه و پاکیزه است و متفرّد است در الوهیت‏ و متوحّد است به ربوبیت؛ در حالى که در اعلا علوّ خود، بلندى و بزرگوارى دارد و ارکان آن جناب ـ که مراد از آن، علم و قدرت و امثال آن است ـ ، در غایت علو و ارتفاع است.^[۶۱]
لذا، اعتقاد به الوهیت خداوند سبب می­ شود که به وجود همۀ کمالات آرمانی در خداوند نیز معتقد شویم؛ زیرا چنین موجودی که کامل و منزه از هر نقصی باشد، دارای مقام والا و شایستۀ پرستش می­باشد. حضرت علی × دربارۀ بلندمرتبگی خداوند در هستی می­فرمایند:
«سَبَقَ فِی الْعُلُوِّ فَلَا شَیْ‏ءَ أَعْلَى مِنْهُ وَ قَرُبَ فِی الدُّنُوِّ فَلَا شَیْ‏ءَ أَقْرَبُ مِنْهُ فَلَا اسْتِعْلَاؤُهُ بَاعَدَهُ عَنْ شَیْ‏ءٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا قُرْبُهُ سَاوَاهُمْ فِی الْمَکَانِ بِهِ»^[۶۲]
در برتری از همه پیشى­گرفته، پس چیزى بالاتر از او نیست، و در نزدیکی از همه نزدیک­تر است و چیزی نز­دیک تر از او نیست نه برتری و بلند­یش او را ازهیچ یک از آفریدگان دور ساخته، و نه نزدیکیش آفریدگان را با او یک جا قرار داده.
در شرح این فراز از خطبه آمده­است: «در بلندى مقام، بر همگان سبقت گرفته، چیزى از او بلند مقام‏تر نیست» و کلمۀ “علوّ” لفظ مشترک است و بر سه معنى قابل­صدق می­باشد.
الف) برترى حسّى - مکانى مانند بلندى بعضى از اجسام نسبت به بعضى.
ب) برترى تخیّلى مانند برترى مقام پادشاه نسبت به مردم، در عرف مى‏گویند او بلند رتبه است و بلندى رتبه پادشاه را به­ طور خیالى کمال مى‏دانند.
ج) برترى عقلى چنان که بعضى از کمالات را، عقلا بر بعضى برترى مى‏نهند. مثلاً مى‏گویند: «سبب از مسبّب بلند رتبه‏تر است.» حال با روشن شدن معناى “علوّ” مى‏گوییم که محال است. بلندى رتبه خداوند متعال از نوع اوّل باشد. چه این که بودن حضرت حق در مکان جایز نیست و به معنى دوّم نیز محال است در نظر گرفته شود؛ زیرا خداوند سبحان، از داشتن کمالات خیالى منزّه و پاک است. کمالات خیالى کمالات اضافى هستند و به حسب اشخاص و زمان­ها تغییر و تبدّل مى‏یابند. چه بسا چیزى در نزد گروهى کمال و در نزد گروهى دیگر همان چیز نقص باشد، مثلاً سلطنت‏ و حکومت در نزد دانشمند پارسا کمال به حساب نمى‏آید. با این که در نزد اکثریت کمال و درجه و مقام است.
زیادى و نقصان بر کمالات خیال عارض مى‏گردد؛ در صورتى که هیچ یک از کمالات خداوند سبحان چنین نیستند و هیچ تغییر و نقصانى به خداوند راه ندارد. پس باید “علوّ” خداوند از نوع “علوّ” عقلى باشد، بدین تفسیر که هیچ مرتبه‏اى، به مرتبۀ حق تعالى نمى‏رسد و تمام مراتب عقلى در نزد “علو” مقام خداوندى پست و ناچیزاند شرح بیشتر مطلب این است که بالاترین مراتب کمال عقل مرتبه “علّت” است و چون ذات مقدس حق تعالى، آغاز هر موجود حسّى و عقلى بوده، علّت تامّۀ مطلقه است و به هیچ وجه نمى‏توان تصوّر نقصان در کمالات وى
نمود، پس ناگزیر بالاترین مرتبۀ عقل از آن اوست. او بدون اضافه به چیزى وجود مطلق است و امکان ندارد از او برتر چیزى باشد.
معناى سخن حضرت که «سبق فى العلوّ…» همین است که توضیح داده­شد و معناى سبقت گرفتن خداوند در بلندى رتبه این است که خداوند در بلندى مرتبه یگانه بوده و محال است که غیر به رتبه او برسد.^[۶۳]
بدین جهت مقصود از “علوّ رتبه” برترین معقول است به این لحاظ که مبدأ و فرجام همه چیز اوست، او برتر مطلقى است که بالاتر از او در وجود و کمال و شرف رتبه‏اى نیست.
خداوند کمال مطلق در هستی است و منشأ همۀ کمالات و رشد تعالی می­باشد و هیچ موجودی به این مرتبه نمی­رسد. اما از آن­جایی که خداوند دارای مقام ربوبیت می­باشد. عالم خلقت را طوری آفریده­است در مسیر رشد و تعالی در حرکت باشند.
۲.۱.۲. ازلیت و ابدیت
قدمت یا ازلی بودن، یعنی او از قبل بوده و پیوسته خواهدبود؛ زیرا وجودبخش سراسر هستی اوست و هرچه وجودش از خود نبوده، حادث و استقلالی نداشته و همیشه به وجود بخش خود نیازمند است، بلکه ادامۀ وجود آن نیز به خواست و ارادۀ او بستگی دارد. از این رو، همۀ جهان هستی حادث و نیازمند اوست، اما او قدیم و از همه بی­نیاز است.
بدین­جهت می­توان­گفت، بحث خداشناسی از موضوعات بسیار مهم و محوری در نهج­البلاغه بوده­؛ زیرا پایه و اساس کلیۀ اصول و مبانی ارزش­ها و تعالیم اسلامی، شناخت خدا می­باشد. امام علی× دربارۀ اهمیت موضوع به تبیین مطلب پرداخته، خداوند را با تعبیر قرآنی چنین معرفی می­نمایند :
«الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ فَلَا شَیْ‏ءَ قَبْلَهُ وَ الْآخِرِ فَلَا شَیْ‏ءَ بَعْدَهُ وَ الظَّاهِرِ فَلَا شَیْ‏ءَ فَوْقَهُ وَ الْبَاطِنِ فَلَا شَیْ‏ءَ دُونَهُ»^[۶۴]
سپاس و ستایش خدایی را که اول است و پیش از او چیزی نبوده، و آخر است و پس از او چیزی نباشد. آشکاری است که آشکاری فوق آن نیست و نهانی است که نهانی در زیر او نباشد.^[۶۵]
امام علی × خداوند سبحانه تعالى را به چهار اعتبار: اولیّت، آخریّت، ظاهریّت و باطنیّت ثنا گفته­است و هر یک از صفات یادشده را در بیان نهایت کمال تأکید آورده­است.
کمال اولیّت را به نبودن هیچ چیز قبل از خداوند و کمال آخریّت را نبودن هیچ چیز بعد از حق تعالى دانسته­است. کمال ظاهریّت خداوند را به نبود ما فوقى برایش و کمال باطنیّت وى را به نداشتن همتایى در نزدیکى به اشیا بیان نموده ­است.
منظور از “ظاهر” بودن خداوند بلندى مقام و رتبه است و لذا فرموده­است که هیچ چیز ما فوق او نیست و مقصود از “باطن” بودن حق تعالى آگاهى داشتن بر امور باطنى و مخفى است و بدین لحاظ به امور نهفته، نزدیک مى‏باشد و نزدیک نبودن هیچ چیز به اندازه او نسبت به اشیا تأکیدى بر باطن بودن خداوند است. یعنى به اندازه‏اى که حق تعالى به اشیا نزدیک است هیچ چیز آن تقرّب و نزدیکى را ندارد.
با توجّه به دو معنایى که براى “ظاهر و باطن” کردیم میان بلندى و نزدیکى تقابل برقرار گردید. احتمال دیگر در معناى این دو کلمه این است که ظاهر را به معناى آشکار و واضح بگیریم در این صورت عبارت امام × که فرمود: «فلا شی‏ء فوقه» این خواهد بود که هیچ چیز با وجود خداوند مقابله و برابرى نمى‏کند، تا مانع شناخت خلق نسبت به خالق گردد و باطن به معناى پوشیده­باشد. «فلا شی‏ء دونه» هیچ چیز به اندازه ذات حق تعالى در استتار و پوشیدگى نیست.^[۶۶]
سرچشمه و مبدأ همه کمالات خداست؛ پس ممکن نیست که او با بذل این همه کمالات، خود فاقد آن­ها باشد و از آن­جایی که خداوند از صفات الهی خود به موجودات هستی، به­خصوص انسان جهت دستیابی به رشد و تعالی عطا نموده ­است. لذا، بررسی و شناخت اوصاف خداوند جهت نیل به مبانی خداشناسی واقع­بینی و آرمان­گرایی ضروری می­باشد. به این منظور، در این قسمت به بررسی برخی دیگر از اوصاف خدا در رابطه با این بحث می­پردازیم.
۲.۱.۲.۱. علم ازلى و گسترده
خدا عالم است یعنی او بر همۀ جهان آفرینش از کوچک و بزرگ و در هر کجا حتی از آن­چه در قلب انسان­ها می­گذرد، آگاه است. علم خدا، به حکم این­که عین ذات اوست، ازلى بوده و بى‏نهایت مى‏باشد. خداى متعال علاوه بر علم به ذات، به ماسواى ذات نیز اعم از کلى و جزئى، پیش از وقوع و بعد از وقوع آگاه است. قرآن بر این حقیقت تأکید بسیار دارد، چنان­که مى‏فرماید:
﴿إِنَّ اللَّهَ بِکلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ عَلِیمٌ﴾^[۶۷]
زیرا خدا به هر چیزى داناست.
آگاهى او از مکان پیش از آفرینش بسان آگاهى او از آن بعد از خلقت آن است و به همین منوال علم او به تمام اشیاء و مخلوقات. لذا، خداوند از همۀ اسرار و پنهان هستی آگاه است. بدین سبب ابتدا به صفت علم الهی در نهج­البلاغه می­پردازیم.
«قَدْ عَلِمَ السَّرَائِرَ وَ خَبَرَ الضَّمَائِرَ»^[۶۸]
خداوند راز سینه ها را می­داند و از درون دل­ها آگاه است.