۴-۳-۴- فرضیه فرعی چهارم : بررسی رابطه عملکرد مالی و برنامه ریزی مالی در محیط IT
فرضیه H₀: بین عملکرد مالی و برنامه ریزی مالی در محیط IT شرکت های شهرک صنعتی رابطه معنی داری وجود ندارد.
فرضیه H1: بین عملکرد مالی و برنامه ریزی مالی در محیط IT شرکت های شهرک صنعتی رابطه معنی داری وجود دارد.
جدول ۴-۱۰- همبستگی عملکرد مالی و برنامه ریزی مالی در محیط IT

متغیر های مدل

حجم نمونه

ضریب همبستگی

سطح معنی داری

عملکرد مالی - برنامه ریزی مالی در محیط IT

۱۲۳

۰.۶۲۶

صفر

با توجه به جدول ۴-۱۰ مقدار سطح معنی‌داری برای این دو متغیر معادل صفر است که این مقدار نشان می دهد که همبستگی خطی بین این دو متغیر کاملاً معنی دار است یعنی فرض عدم‌ارتباط عملکرد مالی و برنامه ریزی مالی در محیط IT رد می‌شود، لذا فرضیه H₀ رد می‌شود، بنابراین بین عملکرد مالی و برنامه ریزی مالی در محیط IT رابطه معنی‌داری وجود دارد و فرضیه‌ی فرعی ۴ در سطح اطمینان ۹۵ درصد تائید می‌گردد. با توجه به اطلاعات آماری به‌دست‌آمده، همبستگی بین دو متغیر معادل۰.۶۲۶ است که نشان از رابطه‌ی معنی‌دار و مثبت بین دو متغیر مذکور می‌باشد، یعنی با افزایش یکی، متغیر دیگر افزایش و با کاهش یکی از آن‌ها، متغیر دیگر کاهش می‌یابد.

۴-۳-۵- فرضیه فرعی پنجم : بررسی رابطه عملکرد مالی و برنامه ریزی خرید در محیط IT
فرضیه H₀: بین عملکرد مالی و برنامه ریزی خرید در محیط IT شرکت های شهرک صنعتی رابطه معنی داری وجود ندارد.
فرضیه H1: بین عملکرد مالی و برنامه ریزی خرید در محیط IT شرکت های شهرک صنعتی رابطه معنی داری وجود دارد.
جدول ۴-۱۱- همبستگی عملکرد مالی و برنامه ریزی خرید در محیط IT

متغیر های مدل

حجم نمونه

ضریب همبستگی

سطح معنی داری

عملکرد مالی - برنامه ریزی خرید در محیط IT

۱۲۳

۰.۵۴

۰.۰۴

با توجه به جدول ۴-۱۱ مقدار سطح معنی‌داری برای این دو متغیر معادل ۰.۰۴ است که این مقدار نشان می دهد که همبستگی خطی بین این دو متغیر کاملاً معنی دار است یعنی فرض عدم‌ارتباط عملکرد مالی و برنامه ریزی خرید در محیط IT رد می‌شود، لذا فرضیه H₀ رد می‌شود، بنابراین بین عملکرد مالی و برنامه ریزی خرید در محیط IT رابطه معنی‌داری وجود دارد و فرضیه‌ی فرعی ۵ در سطح اطمینان ۹۵ درصد تائید می‌گردد. با توجه به اطلاعات آماری به‌دست‌آمده، همبستگی بین دو متغیر معادل۰.۵۴ است که نشان از رابطه‌ی معنی‌دار و مثبت بین دو متغیر مذکور می‌باشد، یعنی با افزایش یکی، متغیر دیگر افزایش و با کاهش یکی از آن‌ها، متغیر دیگر کاهش می‌یابد.
۴-۳-۶- فرضیه فرعی ششم : بررسی رابطه عملکرد مالی و برنامه ریزی و منابع انسانی در محیط IT
فرضیه H₀: بین عملکرد مالی و برنامه ریزی و منابع انسانی در محیط IT شرکت های شهرک صنعتی رابطه معنی داری وجود ندارد.
فرضیه H₁: بین عملکرد مالی و برنامه ریزی و منابع انسانی در محیط IT شرکت های شهرک صنعتی رابطه معنی داری وجود دارد.
جدول ۴-۱۲- همبستگی عملکرد مالی و برنامه ریزی و منابع انسانی در محیط IT

همدلی

بیشتر از یک احساس درونی خویشاوندی یا قدردانی به خاطر تجارب دیگران، همدلی در این زمینه توانایی ایجاد احساس مرتبط با دیگران و درک آنها را نشان میدهد، و دعوت آنها برای اینکه بیشتر از اینکه علیه تو حرکت کنند به سوی تو گام بردارند.

منبع: آلبرشت، ۲۰۰۵: ۶
۵٫ هوش اجتماعی از دیدگاه سیلورا، مارتین یوسن و داهل
سیلورا، مارتین یوسن و داهل (۲۰۰۱) مؤلفه های هوش اجتماعی را شامل: ۱- پردازش اطلاعات اجتماعی، ۲- آگاهیهای اجتماعی و ۳- مهارتهای اجتماعی و میدانند (عصاری، ۱۳۹۱: ۳۴-۳۵). در ذیل به معرفی آنها پرداخته میشود:
۱- پردازش اطلاعات اجتماعی
پردازش اطلاعات اجتماعی یعنی آگاهی و پذیرش شرایط اجتماعی، تعریف و تعیین اهداف، جستجوی بازخورد و راه حلهای اجتماعی، گرفتن تصمیمات بهینه در حالی که در همان زمان اثربخشی آن مشاهده میشود (فریبورگ^[۶۶] و دیگران، ۲۰۰۵: ۳۴ و جنی^[۶۷]، ۲۰۰۶: ۳۰۸). پردازش اطلاعات اجتماعی، به توانایی فهم و پیش بینی رفتارها و احساسات دیگران اطلاق میشود (اسلوب، ۱۳۸۹: ۹۴). این خرده مقیاس بر توانایی درک و فهم و پیشبینی رفتار و احساسات دیگران تأکید میکند و توانایی برای فهم پیامهای کلامی و غیر کلامی در روابط انسانی، درک پیامهای پنهانی و همچنین پیامهای آشکار را مورد سنجش قرار میدهد. پردازش اطلاعات راهی برای پیوند منفعلانه در ارتباط است. افرادی که اطلاعات را صرفاً پردازش میکنند فعالانه در پی آن نمیگردند، امّا وقتی با آن مواجهه شدند آن را به کار میگیرند، حتّی اگر این مواجهه تصادفی باشد (گلمن، به نقل از بلوچ، ۱۳۷۹).
۲- آگاهی‌های اجتماعی:
این خرده مقیاس گرایش به آگاهی یا شگفتزدگی نسبت به رویدادها در موقعیتهای اجتماعی را مورد تأکید قرار میدهد و توانایی فعالانه رفتار کردن مطابق با موقعیت، زمان و مکان را مورد اندازه گیری قرار میدهد، مثلاً اینکه آیا فرد اغلب از واکنش دیگران در برابر اقدامات خود شگفت زده میشود یا نه؟ این جزء یعنی درک مناسب نگرانیها و سایر احساسات دیگران از ارکان موفقیّت در فعالیتهای اجتماعی است. حساسیت به دیگران برای کسب عملکرد شغلی برتر نیز، بسیار حیاتی است. پزشکانی که به هیجانات و روحیات بیماران خود حساس هستند، موفقترند. سطح آگاهی اجتماعی، توانایی شناسایی نگرانیها و نیازهای اغلب ناگفته مشتریان اعم از موکل، کارمند و غیره و سپس هماهنگ کردن آن نیازها و نگرانیها با خدمات، محصول و نحوه تأمین نیازها در صلاحیت خدماتدهی به مشتریان نقش کلیدی دارد. در این استراتژی، همدردی از جمله زمینههایی میباشد که عاملان قدرتمند را از عاملین عادی و متوسط تمیز میدهد(سبحانی نژاد و یوز باشی،۱۳۸۷).
۳- مهارتهای اجتماعی:
این خرده مقیاس بر جنبه های رفتاری از قبیل توانایی وارد شدن در موقعیتهای جدید و سازگاری اجتماعی تأکید میکند و مهارتهای ارتباطی بنیادی نظیر گوش دادن فعال، عمل کردن جسورانه و همچنین برقراری، نگهداری و شکستن رابطه را اندازه گیری میکند. کارآیی مهارتهای اجتماعی به توانایی فرد جهت نفوذ بر هیجانات فرد دیگر بستگی دارد. اگر نتوانیم هیجانات ناگهانی خود را کنترل کنیم و فاقد همدردی باشیم، شانس کمی وجود دارد که بتوانیم در روابط خود کارآمد و مفید عمل نماییم. مهارتهای اجتماعی بر مدیریت روابط، نفوذ ارتباطات، مدیریت تعارض، رهبری، تغییرات مرزهای ساختاری، همکاری گروهی و تشریک مساعی تأثیر بسزایی دارد (عصاری، ۱۳۹۱: ۳۴-۳۵). در ادامه مؤلفه های هوش اجتماعی در قالب نمودار۲-۱ قابل نمایش است.
۶٫ هوش اجتماعی از دیدگاه گلمن
بلوچ^[۶۸] (۲۰۱۱) محتوای هوش اجتماعی و مؤلفه های آن را از نظر گلمن در دو مقوله: ۱- آگاهی اجتماعی و ۲- مهارت اجتماعی شرح میدهد:
۱- آگاهی اجتماعی
آگاهی اجتماعی: توانایی گوش دادن به دیگران، درک کامل افکار و احساسات افراد، توانایی تصمیمگیری، به رسمیت شناختن فرهنگ، جنبه های ارزشی و اینکه چگونه این جنبه ها بر رفتار و اعمال افراد تأثیر دارند تعریف میشود (فریبورگ و دیگران، ۲۰۰۵: ۳۴ و جنی، ۲۰۰۶: ۳۰۸). آگاهی اجتماعی طیف گستردهای است که از اولین احساس ما درباره حالت درونی طرف مقابل، تا درک احساسات و رفتار او در موقعیتهای پیچیده، ادامه دارد. یا به عبارتی سادهتر همان چیزی است که ما درباره دیگران حس میکنیم. این گستره شامل موارد زیر است:
همدلی اولیه؛ احساس کردن چیزی به همراه دیگران یا احساس کردن علائم عاطفی غیر کلامی است. هماهنگی و سازگاری: گوش کردن با پذیرش کامل؛ هماهنگی با فرد مقابل، هماهنگ سازی میباشد. هماهنگی به معنای توجهی است که از همدلی لحظهای فراتر میرود و به حضوری کامل و با ثبات تبدیل میشود که رابطه صمیمانه را ممکن میسازد.
درک همدلانه: درک کردن افکار، احساسات و مقاصد دیگری میباشد. درک همدلانه، بر اساس همدلی اولیه شکل میگیرد، امّا درک واضحی از احساسات و رفتار دیگری را نیز به این همدلی احساسی میافزاید.
شناخت اجتماعی: شناخت اجتماعی به فرایندی گفته میشود که به کمک آن رفتاری در پاسخ به یک هم نوع ایجاد میشود. شناخت اجتماعی در انسان، محصول فرایندهایی است که طی آن یک فرد، خود و هم نوعانش را درک میکند (اختیاری، ۱۳۸۹: ۳۴۰).
۲- مهارت اجتماعی
این مؤلفه در روابط با دیگران، به خوبی کنار آمدن با عواطف خود و دیگران، فهم دقیق موقعیتها و شبکه های اجتماعی، مهارت خوب گوش کردن و خوب ابراز وجود کردن، حل تضادها و تعارضها و استفاده از این مهارتها برای متقاعد سازی رهبری و مدیریت تعریف میشود (ملکی آوارسین و سید کلان، ۱۳۸۷: ۱۱۹). مهارت اجتماعی شامل مواردی که در ادامه ذکر میشوند، میباشند:
هماهنگی و انطباق: رفتارهای متقابل مناسب و روان را در سطح غیر کلامی، هماهنگی و انطباق گویند.
ابراز وجود: ابراز وجود به عنوان توانایی دفاع از خود و نیز توانایی «نه گفتن» به تقاضاهایی که فرد نمیخواهد انجام بدهد تعریف میشود (آدام ریتا^[۶۹]،۲۰۱۰: ۳۱).
نفوذ و اثر گذاری: به معنی شکل دهی به نتیجه تبادلهای اجتماعی میباشد. برای آنکه فرد تأثیری سازنده از خود بر جای بگذارد لازم است به نحوی ابراز وجود کند که نتیجه اجتماعی مطلوب را ایجاد کند. افرادی که به طرزی شایسته ابراز وجود میکنند، از دیدگاه دیگران قابل اعتماد و دوست داشتنی هستند و به طور کلّی تأثیری مطلوب ایجاد میکنند.
ابراز توجه و رسیدگی: یعنی اهمیّت دادن به احتیاجات سایرین و عمل کردن بر طبق این احتیاجات (گلمن ۲۰۰۶، به نقل از بلوچ، ۱۳۸۹: ۱۵۱-۱۷۲).
مؤلفه های هوش اجتماعی از دید صاحب نظران
کوزمیتزکی و جان ^[۷۰](۱۹۹۳) بیان کرده اند که هوش اجتماعی از هفت مؤلفه تشکیل شده است :
دیدگاه خلق و خو و حالت های درونی افراد دیگر، توانایی کلی برای کنار آمدن با افراد دیگر، دانش درباره قوانین اجتماعی و زندگی اجتماعی، بینش و حساسیت در موقعیت های اجتماعی پیچیده، استفاده از تکنیک های اجتماعی برای نفوذ در دیگران، دیدگاه گیری و سازگاری اجتماعی.
سیلبرمن^[۷۱] (۲۰۰۰) هوش اجتماعی و صفات فردی که هوش اجتماعی را می سازند بر مبنای هشت جنبه بررسی کرده است:
درک و فهم دیگران، بیان احساسات و ایده های شخصی، بیان نیازهای خود شخص، ارائه و دریافت بازخورد از شخص مورد تماس، تحت تأثیر قرار دادن و ترغیب دیگران، ارائه راه حل های نوآورانه به موقعیت های پیچیده، کارکردن به صورت مشارکتی به جای انفرادی کار کردن، عضو خوب تیم بودن، اتخاذ نگرش مناسب که در رویدادها به بن بست می رسند.
بر اساس نظر بوزان^[۷۲] (۲۰۰۲) هوش اجتماعی از هشت مؤلفه تشکیل شده است:
خواندن ذهن شخص، درک و فهم افراد از طریق استفاده از داده های ارتباطی غیر کلامی، کلامی و علائم بدنی آنها، مهارت های گوش دادن فعال، اجتماع پذیری، تحت تأثیر قرار دادن دیگران، فعال بودن در رسانه های اجتماعی، مذاکره گفتگو و حل مسائل اجتماعی، ترغیب و اقناع، داشتن رفتار مطلوب در موقعیت های اجتماعی (دوگان و چتین، ۲۰۰۹: ۷۱۴).
ویژگیهای هوش اجتماعی:
داشتن هوش اجتماعی باعث می شود تا با دیگران ارتباط بهتری داشته باشیم و توانایی تفاهم و مدیریت در مردان و زنان نشانه هوش اجتماعی است. واکنش مغز در فرایند هوش این است که از شخص خواسته میشود عاقل تر و پخته تر عمل کند. مغز انسان پیچیدهترین، پیشرفتهترین و قدرتمندترین ارگانی است که در جهان شناخته شده است پس سر و کار داشتن با تعداد زیادی مغز نشانه بلوغ است، کسانی که از لحاظ اجتماعی هوش بالایی دارند، برای برقراری ارتباط با دیگران و فهمیدن صحبت های آنان مجبورند از همه قدرت مغز و بدنشان استفاده کنند.
آنها باید بدانند چگونه ارتباط برقرار کنند، چطور دوست پیدا کنند و چطور دوستانشان را نگه دارند. افراد با هوش اجتماعی بالا، با کسانی که گذشته، سن، فرهنگ و عملکرد احساسی-اجتماعی متفاوتی دارند راحت هستند و مهم تر آنکه قادرند کاری کنند که دیگران در کنار آنان احساس راحتی و خوشحالی داشته باشند و ویژگیهایی به قرار زیر دارند: احترام قائل شدن نسبت به دیگران، انتقال فکر، توانایی خواندن و استفاده از زبان رفتاری برای انتقال فکر، آگاهی از زمان مناسب صحبت کردن و گوش دادن، داشتن علاقه پایدار نسبت به دیگران، سازماندهی گروه (داشتن ابتکار عمل برای هماهنگ کردن فعالیت های عدهای از افراد، این استعدادها را میتوان در کارگردانان تئاتر، افسران ارتش و مدیران شرکتها و سازمان های مختلف مشاهده کرد. در کودکی این گونه افراد در زمین بازی، کاپیتان تیم هستند و درباره نحوه بازی تصمیمگیری میکنند)، مذاکره برای حل مسائل (استعداد میانجی گری، جلوگیری از بروز اختلاف، حل و فصل دادن به مشکلات. افرادی که از این خصوصیت برخوردارند برای داوری کردن در مشاجرات مناسب هستند و نقش میانجی را خیلی خوب بازی میکنند. برای مشاغل سیاسی و حقوق عالی هستند. در کودکی همان کسانی هستند که بحث و جدل را در زمین بازی فرو مینشانند)، روابط شخصی (استعداد همدردی و دلجویی از دیگران. کسی که دارای این ویژگی باشد خیلی راحت با دیگران روبرو میشود و در قبال احساسات دیگران احساس مسولیت میکند. هنر ایجاد رابطه را به خوبی دارا هستند. اینگونه افراد میتوانند همسران قابل اعتماد، رفقای صمیمی، شرکای تجاری مناسب و بازیکنان تیمی خوبی باشند. در دنیای تجارت میتوانند مامور فروش یا مدیران شایستهای باشند و برای شغل معلمی نیز عالی هستند. دانشآموزان دارای این خصوصیت احساسات افراد را به خوبی از روی چهرههاشان میخوانند و در بین همشاگردی های خود خیلی محبوب هستند)، تجزیه و تحلیل اجتماعی (شناخت و بصیرت درونی راجع به عواطف، انگیزهها و علایق دیگران. این گونه افراد به راحتی میتوانند با دیگران رابطهای صمیمی برقرار کنند. آنها با این توانایی خود میتوانند مشاور یا روان درمانگر خوبی باشند و اگر کمی نیز بر طبع ادبی خود بیفزایند رمان نویسان خوبی از آب در میآیند).
ضمناً هوش اجتماعی بالا در مکالمههای میان فردی خود را به خوبی نشان میدهد. این افراد سعی میکنند همیشه مکالمههای مناسب و بجا داشته باشند و برایشان اهمیتی ندارد که مکالمهشان یک وقت گذرانی ساده با بقالی محلهشان باشد یا صحبت کردن با رئیس شان. مزیت کسانی که هوش اجتماعی بالایی دارند این است که به آسانی و آمادگی میتوانند با تمام افراد در هر شرایط، مکالمه لذت بخش داشته باشند و برای پربار بودن مکالمههاشان این قواعد را رعایت میکنند: سعی میکنند با هرکس همانطور صحبت کنند که مایلند با آنها صحبت شود و از زبانی استفاده میکنند که مناسب آن موقعیت است و همیشه به دیگران احترام میگذارند و خوش برخورد هستند.
یکی از جالبترین یافتهها درباره ارتباطات فردی و تندرستی این است که معمولا بیمارانی که دارای دوستان ونزدیکان صمیمی بوده و یا عضو گروه های اجتماعی و مذهبی و … هستند و در این شبکه ها به فعالیت میپردازند، خیلی سریعتر درمان میشوند و عمر درازتری نیز خواهند داشت. افرادی که اوقات خود را بیشتر با افرادی میگذرانند که بیشتر دوستشان میدارند، اثرات شگفتانگیز این روابط را بر سلامتی و شادابی خود متوجه خواهند شد. همچنین محققان بر این نکته تایید می کنند که بیماران باید تا سر حد توان بکوشند از تنشها و نگرانیهای روزمره خود بکاهند و سموم اینگونه مناسبات ویرانگر را از جسم و جان خود پاک کنند. زمانی که بیماران در حالت شکنندگی قرار میگیرند، نشان دادن احساسات مهربانانه، برای آنان بسیار موثر خواهد بود. بویژه اگر سالخورده و ناتوان بوده و سیستم ایمنی بدنشان از کار افتاده و معیوب شده و درگیر ناخوشی مزمن شده باشند. در اینصورت است که عشق چیزی فراتر از ابراز مهر و محبت احساس میشود و در فرایند پرستاری و مراقبت بدون شک عامل اصلی و فعال بیولوژیکی میشود. در حقیقت ابراز عشق و داشتن روابط اجتماعی مناسب داروی دردهایی است که اعجازها میآفریند. تحقیقات نشان دادهاند که بین افرادی که به علت گرفتگی عروق، ناچار آنژیوگرافی میشوند اگر یار و همسری داشته باشند که فاقد مهر و محبت باشد، ۴۰% بیشتر از کسانی که آشیانه گرمی در خانه دارند و دلی برایشان میتپد، سر و کارشان به بیمارستان می افتد و بار دیگر دچار انسداد عروق و شریان ها میشوند (اسدی به نقل از عصاری، ۱۳۹۱).
عوامل موثر بر پرورش هوش اجتماعی
برای بهبود مهارتهای ارتباط اجتماعی بهتر است:
- در ارتباط با دیگران خوش برخورد بود و لبخند زد و یا دست داد و دیگران را به گرمی در آغوش گرفت یا به عبارتی دیگر از زبان رفتاری باز استفاده کرد.
- ملاقات با دیگران را با موضوعاتی که به آنها مرتبط است شروع کرد نه موضوعاتی که به خودمان مربوط است.
- همانطور که با طرف مقابل صحبت میکنید به چشمان او نیز نگاه کنید (برقراری ارتباط چشمی یا غیر کلامی همزمان با برقراری ارتباط کلامی).
- از آنچه میخواهید در صحبت هایتان بگویید آگاه باشید و در هنگام صحبت احساس راحتی و اطمینان داشته باشید (همان، ۱۳۹۱).

اکستازی از داروهایی است که از بین روان گردان های دیگر بسیار مورد استقبال قرار گرفته است ؛ دارویی است با درجه ریسک بالا که بستگی به نحوه عمل افراد دارد. توجه به این نکته ضروری است که حتی مصرف یک نوبت اکستازی می تواند به مرگ ناگهانی فرد منجر شود.
- مطالعات انجام شده در بسیاری از نقاط جهان حکایت از آن دارد که مصرف روان گردان و مخدر در رانندگی منجر به بروز تصادف مرگبار بسیاری شده است. زیرا توهم حاصله در نتیجه مصرف اکستازی به حدی است که سبب ایجاد اعتماد بنفس کاذب در راننده می شود تا اندازه ای که فرد تصور می کند از تسلط بیش از حد و کامل بر اتومبیل برخوردار است. بنابراین شروع به کارهای جنون آمیز و خطرناکی مثل سبقت­های غیر مجاز، سرعت های وحشتناک و حرکت در مسیرهای ممنوع می­ کند. مصرف مقادیر اکستازی منجر به بروز توهم خصوصاً توهم بینایی در فرد می­ شود. چنین توهمی گاهی به قدری است که فرد متوجه حرکت اتومبیل نیست و به هوای اینکه توقف کرده در اتومبیل را باز می­ کند تا پیاده شود. بسیار دیده می­ شود برخی از جوانان جان خود را در نتیجه این موارد از دست داده­اند و علاوه بر اتومبیل خود منجر به انحراف سایر خودروهای عبوری و برخورد با آنها شده ­اند. در اثر توهمات شنوایی و بینایی و دیگر حواس ناشی از مصرف اکستازی مصرف کنندگان در حین رانندگی بدون اینکه متوجه خطرات بشوند دست به کارهایی می­زنند، مثلاً پنجره را باز کرده و به پایین می­پرند یا اینکه خود را از ماشینی که به سرعت در حال حرکت است به پایین پرت می­ کنند. این افراد چیزهایی که واقعیت ندارد، می­بینند و می­شنوند.

افراد بعد از ترک این مواد دچار بازگشت خطرات توهمی و ناراحت کننده می­شوند و در صورت استفاده مکرر از این قرص ها، پس از مدت کوتاهی به طرز دردناکی جان می­سپارند. همچنین استفاده از این قرص ها با ایجاد اعتماد به نفس کاذب و توهم، فرد را وادار به انجام کارهای خطرناک از قبیل پرتاب کردن از ارتفاع یا رفتارهای دیوانه وار در حین رانندگی می کند. با یک جمع بندی کلی دربارۀ رفتارهای رانندگی پس از مصرف اکستازی، می توان اذعان داشت که مصرف کنندگان بعد از استفاده از هوشیاری کامل برخوردار نیستند در حالی که رانندگی از جمله اعمالی است که به هوشیاری کامل نیازمند بوده و راننده باید توجه و تمرکز کامل نسبت به رویدادهای اطراف خود داشته باشد ( بریری، ۱۳۸۷، ص ۱۲۸ ).

۲-۶- مستی و مسمومیت ناشی از استعمال مواد مخدر

امروزه مشروبات الکلی و مواد مخدر، در زمره­ی بلایای شخصی و اجتماعی شناخته می­شوند؛ به گونه ­ای که استعمال آن­ها، زیان­ بار ترین نتایج و ضررهای ممکن را از حیث سلامت شخصی و آسیب­های اجتماعی را به دنبال دارد و در موارد بسیاری، زمینه ساز وقوع جرائم هولناک است. به همین دلیل، دولت­ها در چارچوب کیفری داخلی و نیز پیمان­ها و مقررات بین المللی، در جهت مبارزه با این معضل تلاش می­ کنند.
همچنانکه استعمال مواد تخمیری، تقطیری (الکی) در عنای علمی و کنونی ریشه در گذشت­های بسیار دور بشر دارد، استفاده از مواد تخدیری (مخدر) نیز- به عنوان جانشین­های شیمیایی مؤثر بر عملکرد جسمی و روانی انسان – به عصر حجر در گذشته_­­های دور باز می­گردد.
آثار به جای مانده از مصریان قدیم (۳۵۰۰سال پیش از میلاد مسیح)، موضوع استفاده از تریاک در مراسم مذهبی را به اثبات می­رساند. در قرن شانزدهم پیش از میلاد مسیح، برخی کتب مرجع مصریان، تریاک را در زمره­ی داروهای دردکش یا مسکن درد برشمرده­اند. قبایل بومی آمریکای جنوبی، نسبت به استعمال کوکائین از حداقل پنج هزار سال قبل نامبردار شده ­اند.
از گذشته_­­های دور، مردم گیاهان خاصی را به منظور تخمیر یا تخدیر و به تعبیری تحصیل حالت مستی یا نشئگی، در کنار مقاصد مذهبی، دارویی و نیز اقتصادی کشت و پرورش می­داده­اند. تا قرن نوزدهم میلادی، اصولاً دو نوع از مواد ترکیبی تریاک که از شیره­ی خشخاش به دست می­آیند، مورد توجه بوده است و نام مورفین و کودئین به خود گرفتند. صرفنظر از خواص اعتیاد آور این مواد، پزشکان آن­ها را برای درمان تنوع عظیمی از بیماری­های انسانی به کار می­برند.
بعدها مواد و مشتقات دیگری از تریاک وارد بازار گردید که آثار آن­ها به اعتیاد ایجاد حالت اعتیاد آور، به مراتب شدیدتر بوده است. در سال ۱۸۹۸، کمپانی بایر در آلمان، داروی افیونی و آرامش بخشی با فرض جانشین غیر اعتیاد آور برای مورفین و کودئین معرفی نمود ؛ این ماده با نام تجاری هروئین وارد بازار گردید. امروزه ثابت شده است که این ماده از حیث اثر به مراتب از مورفین اعتیاد آورتر است.
با گذشت زمان و در نتیجه­ گسترش مصرف محصولات مواد مخدر، دولت­ها قوانین متعددی را در جهت محدودیت خرید، فروش و هر گونه انتقال و قاچاق تریاک و مشتقات آن مقرر کردند و حتی پیمان­هایی در سطح بین المللی و در جهت مبارزه با این پدیده­ شوم منعقد شد. اگر چه، این واقعیت غیر قابل کتمان است که ایجاد محدودیت­های قانونی در این ارتباط، انگیزه­ های مادی سوداگران مرگ را در این زمینه- با توجه به گسترش زمینه­ استقبال از این مواد از سوی برخی افراد-افزایش داد.
استفاده­ی گسترده از کوکائین تا اواخر دهه­ هشتاد میلادی بوده است. به تدریج ماده­ای همچون کراک- که از پودر کوکائین ارزانتر است – با توجه به سرعت و میزان تأثیر گذاری زیاد، وارد بازار گردید. بدیهی است معتادان همواره در پی جستجوی راه های نوینی برای حصول حالت اعتیادند؛ لذا در سال ۱۹۸۹م. وقتی که ترکیبی از کراک و هروئین – که کرانک نامیده می­ شود- وارد بازار شد مورد استقبال شدید واقع گردید.
امروزه، داروهای توهم­زا و اعتیاد آور دیگری نیز ساخته شده ­اند که یک تزریق از آن­ها، افراد عاقل را مجنون می­ کند و باعث چنان خیالات موهومی شده که فرد، حتی هویت خود را فراموش کرده و از جهان حقیقی خارج می­شودو واقعیت را به خود رؤیایی و آن هم، رؤیای دلخواه می­بیند. این داروها را مولد روان پریشی نیز می­گویند؛ چون علاوه بر ایجاد توهمات، موجب قطع تماس با واقعیات نیز می­شوند. بیش از صد نوع توهم زای طبیعی کلاسیک، عبارتند از سیلوسبین که از نوعی قارچ به دست می ­آید و مسکالین که از کاکتوس پیوت استخراج می­ شود. توهم زای کلاسیک مصنوعی که شناخته شده ترین آن ال. اس.دی است، اثرات سوئی بر افراد می­ گذارد و تأثیرآن به حدی شدید است که با یک بار استعمال، ممکن است تا ماه ها خیالات موهوم در انسان به وجود آورد. این داروها، اثرات قابل ملاحظه­ی بالینی مثل اضطراب یا افسردگی شدید، ترس از دیوانه شدن، اختلال در قضاوت و در عملکرد­های شغلی و اجتماعی و اندیشه پردازی پارانوئید را در جریان مصرف یا کمی مصرف پس از آن به همراه دارد. از جمله علائم دیگر مصرف، ایجاد حالت تحریکی یا تهاجمی شدید است که می ­تواند باعث دیگرکشی یا خودکشی گردد (گودرزی و کیانی، ۱۳۸۹، ص ۱۲۶).

۲-۷- نگاهی اجمالی به دلالت حرمت استعمال مواد مخدر

مواد مخدر در زمان صدر اسلام شناخته شده نبودند و در نتیجه در مورد آن سئوالی از ائمه معصومین ( ع ) نشده است تا حکم خاص آن بیان شود. زیرا غالب روایات منقول از ائمه اطهار (ع) در پاسخ به سئوالاتی ارائه شده اند که در عصر آنان مطرح بوده است.
فقهای معاصر در ابواب اطعمه و اشربه و مکاسب محرّمه اشاره به حکم فقهی مواد مخدر و دلایل و مستندات آن نموده ­اند. قواعد عمومی فقه و عمومات و اطلاقات کتاب و سنت بیانگر این مطلب هستند که اولاً استعمال مواد مخدری که ضرر فاحش دارند حرام است، مگر آنکه ضرورت و اضطرار پزشکی آن را اقتضا کند. ثانیاً خرید و فروش آنها هم باطل است مگر آنکه به قصد بکارگیری آن مواد در امور منافع عقلایی حلال باشد که آنهم تحت نظارت مسئولان دولتی صورت بگیرد.
قائلین به این نظریه برای اثبات نظر خود به چند دلیل عمده تمسک کرده اند :
دلیل اول : تنقیح مناط قطعی حرمت مسکرات :
از ادلۀ حرمت مسکرات بدست می آید که مسکرات تنها به عنوان مسکر حرام نیستند، بلکه علت حرمت آنها آثار و نتایج سوئی است که بر فرد و جامعه از نظر جسمی و روحی می­گذارند. مرحوم آیت الله بروجردی ( رحمه الله علیه ) در ملاقات با رئیس سازمان جهانی مبارزه با الکل فرموده­اند: «علت حرام بودن شرب خمر، مسکر بودن و زوال عقل است و وقتی زایل شد، تکلیف هم ساقط می­ شود و انسان به مرحله حیوانی سقوط می­ کند»
در این آثار بعینه و بلکه شدیدتر در مواد مخدر هم وجود دارد. از این استعمال آنها نیز مانند استعمال مسکرات حرام است. مرحوم شهید مطهری در این باره می فرماید :
«در زمان شارع تریاک و اعتیاد به آن وجود نداشته است و ما در داله نقلیه دلیل خاصی درباره تریاک نداریم اما به دلایل حسی و تجربی زیان ها و مفاسد اعتیاد به تریاک محرز شده است. پس در اینجا با عقل و علم خود به یک ملاک یعنی یک مفسده لازم الاحتراز در زمینه تریاک دست یافته­ایم. و ما به حکم این که می­دانیم که چیزی که برای بشر مضر باشد و مفسده داشته باشد از نظر شرعی حرام است. حکم می­کنیم که اعتیاد به تریاک حرام است و اگر ثابت شود که سیگار سرطان زا است یک مجتهد به حکم عقل حکم می کند که سیگار شرعاً حرام است ( مطهری، ۱۳۶۹، ص ۵۲ ).
با توجه به این اثرات سوء، به نظر می­رسد که مواد مخدر ومکسرات در آثار زیانبار، مشترک بوده و دارای یک حکم معینی حرمت و وجوب اجتناب از استعمال باشند. احکام شرعی تابع وضعیت از یک سلسله مصالح ومفاسد واقعی است و همه اوامر شرعی ناشی از مصالح لازم الاستیفائی هستند و همه نواهی شرعی ازیک مفسده واجب الاحترازی نشأت گرفته­اند و حکمتها ومصلحتها ومفسده های احکام به گونه ­ای است که اگر عقل انسانی از آنها آگاهی یابد همان حکمی را می­ کند که شرع مقدس کرده است (اسعدی،۱۳۷۹،ص ۸۴).
در کتب روایی از مسکرات و آثار سوء آن زیاد آورده شده است و می توان برای اثبات حرمت مواد مخدر به آنها تمسک کرده بعضی از روایات عبارتند از :
” ماروا علی بن یقطین عن ابن الحسن الماضی (ع) قال : ان ّ الله عزّ وجل ّ لَم یُحَرّم ِ الخمر لاسمها ولکن حَرَّمها لعاقبتها فما کان عاقبته عاقبه الخمّر فهو حَمر “
خداوند خمر را به خاطر نام آن حرام نکرده بلکه آن را به علت آثار و نتایجی که دارد حرام نموده، ودر نتیجه هر چیزی که دارای آثار خمر باشد حکم خمر را دارد وحرام است(عاملی،۱۴۱۳، ص۲۷۳ ).
امروزه از طریق علم و تجربه ثابت شده که آثار سوء و ویرانگر مواد مخدّر بر فرد و جامعه بسیار شدیدتر و زیانبار تر از مشروبات الکلی است به همین سبب دارای یک حکم هستند.
“ماورا محمدبن عبدالله عن بعض اصحابنا قال : قلت لا بی عبدالله (ع) لم حَرَّم الله الخمر ؟ قال : حَرَّمها لفعلها وفَسادها “
از امام صادق (ع) سئوال کردم که چرا خداوند خمر را حرام کرده است ؟ حضرت فرمودند : خداوند خمر را به علت آثار سوء و فسادی که دارد حرام نموده است.
” ماروا علی بن یقطین عن ابی ابراهیم (ع) : قال : ان الله عزّوجلّ لم یُحرَّم الخمر لاسمها ولکن حرَّمها لعاقبتها فما فَعّل فعل الخمر فهوخمر “
خداوند خمر را به خاطر نام آن حرام نکرده بلکه آن را به علت آثار و نتایج سوئی که دارد حرام نموداز این رو هر چیزی که دارای آثار خمر باشد، خمر است و کلمه آن را دارد (همان، ص ۲۷۴).
اشکال ونقدی که بر این مسأله است که ممکن است مقتضای قاعده حلیّت اشیا اقتصار به عنوان مسکرات وعدم تعدی از آن به مواد مخدر است ؛ زیرا مواد مخدر مسکر نیستند در نتیجه حکم آنها را هم ندارند و از طرفی دلایلی وجود دارد دال براین که مسکر به عنوان مسکر حرام است وعلت حرمت خمر مسکریت و مست کننده بودن آن است، در نتیجه عنوان مسکریت دخیل در حکم است وتعّدی از آن به مواد مخدر نیازمند دلیل است وچنین دلیلی وجود ندارد. از این رو نمی­ توان تنقیح مناط قطعی انجام داد و تنقیح مناط طنّی هم از نظر فقهی باطل است و نمی تواند مستند حکم شرعی قرار بگیرد (صدر،۱۴۱۷، ص۲۱۶-۲۲۰).
پاسخ این نقد واشکال این است که مواد مخدر هم دارای مراتبی از مسکر ومسکرّیت هستند و به همین دلیل می توان آنها را از مسکرات محسوب نموده ؛ زیرا این موارد همانند مسکرات دیگر موجب نوعی مسکر و اختلال حواس و عدم قدرت بر حفظ تعادل و پیرایش نشاط کاذب می­شوند، و امروزه از نظر علمی ثابت شده که همه اقسام مواد مخدر بر سلسله اعصاب مرکزی اثر گذاشته و حالت غیر طبیعی و احساسهای کاذب ولی ادراکی برای انسان به وجود می آورند، از نظر سازمان بهداشت جهانی مواد مخدر علاوه بر معنای خاص، معنای عامی نیز دارد و شامل تمامی مخدرّها، محرکها،توهم زاها، آرام بخش­ها ومسکنها می­ شود والکل در پایین ترین طبقه و در ردیف کافئین (قهوه ) و نیکوتین قرار دارد و این بیانگر این نکته است که مواد مخدر به معنای خاص آن مسکر آورتر و زیانبارتر است و باید به طریق اولی حرام و این بیانگر نکته است که مواد مخدر به معنای خاص آن مسکر آورتر و زیانبار است و باید به طریق اولی حرام باشد. درست است که مواد مخدر داخل درعنوان خمر نیستند؛ زیرا متبادر از خمر چیزی است که مایع بالاصاله باشد نه جامد، ولی حکم حرمت استعمال و خرید و فروش شامل همه مسکرات می شود چه مایع باشند و چه جامد و مواد مخدر خم مسکر هستند واز پیامبر اکرم (ص) روایتی نقل شده دال بر این که هر مسکری حرام است (کل مسکر حرام ) و این عبارت اطلاق دارد و شامل مسکرات جامد هم می­ شود (اسعدی، ۱۳۷۹، ص۹۰).
دلیل دوم : سیره وبنای عقلا :
دلیل دوم به قائلین به حرمت استعمال مواد مخدر سیره عقلا ست که سیره عقلا در طول تاریخ بر اجتناب و پرهیز از مواد مخدر است و این سیره از طرف شارع مقدس رد نشده و در نتیجه باید بر اساس آن از مواد مخدر اجتناب کرد. هر چند در وجود این سیره و بنای عقلا تردیدی نیست. ولی سیره عقلا زمانی حجیت دارد که به نحوی قطعی ویقینی کاشف از موافقت معصوم (ع) باشد ودر واقع امضاء و تقریر صادره از معصوم (ع) حجت است نه خود سیره و بنای عقلا از این رو سیره باید در زمان معصوم وجود داشته ومورد نهی شارع هم قرار نگرفته باشد، تا بتوان به آن استناد نمود. ولی به نظر می رسد که این سیره چنین کاشفینی ندارد؛ زیرا مواد مخدر در زمان ائمه معصومین (ع) وجود نداشته تا مورد نهی آنان قرار بگیرد به همین دلیل نمی توان برای اثبات حرمت مواد مخدر به این سیره استناد کرد (صدر،۱۴۱۷، ص۲۱۹ ).
دلیل سوم : قاعده لاضرر و لاضرارفی الاسلام
این قاعده یکی از مهمترین وبنیادی­ترین قواعد فقهی است که در بیشتر ابواب فقهی مورد استناد قرار می گیرد وحتی مستند بسیاری از احکام فقط همین قاعده است( محقق داماد، ۱۳۸۹، ص۲۸ ).
بسیاری از مراجع تقلید و فقهای عظیم الشأن با استناد به همین دلیل به حرمت استعمال مواد مخدر حکم نموده و بر اساس این قاعده هر چیزی که ضرر فاحش دارد حرام می­باشد ومشمول آیه شریفه “ولا تقلوبایدیکم الی التهلکه ” (بقره /۱۹۵ ) است (مکارم، ۱۳۷۴، ۲۱۷).
امام جعفر صادق (ع) می فرماید :
“کل شیءٍ فیه المضره علی بدن الانسان من الحبوب والثمار حرام اکله الاّ فی حال الضروره.”
هر چیزی که به بدن انسان ضرر برساند، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت (عاملی،۱۴۱۳، ص۲۷۵ ).
به نظر می­رسد که مهمترین دلیل حرمت مواد مخدر همین قاعده “لاضرر ولاضرار فی الاسلام می باشد، بخصوص که ضرر وزیان این مواد اولا ًفاحش وشدید است. ثانیاً آثار آن به خود فرد مصرف کننده آن مواد منحصر نمی­ شود بلکه خانواده واطرافیان فرد معتاد وکل جامعه بشری از این بابت متحمل خیارات وزیانهای شدید وغیر قابل جبرانی می­شوند و خود فرد معتاد هم قدرت تعقّل و ادراک و تفکرش را از دست می­دهد وتبدیل به موجودی بی روح و احساسی می­ شود که نسبت به همه امور بی تفاوت است. استعمال مواد مخدر از مصادیق بارز هلاکت ونابودی تدریجی است. مواد مخدر در حکم سم خطرناکی هستند که به تدریج وارد بدن انسان شده و در نهایت به هلاکت و نابودی او و یا ضرر و زیان شدید منجر می­شوند (صالحی، ۱۳۸۱،ص۴۹ ).
تعبیر مرحوم علامه طباطبایی (رحمه الله ) از آیه شریفه “لا تلقوا باید یکم الی التلکه ” اطلاق براین دارد که مقصود نهی از ارتکاب هر عملی است که موجب هلاکت و نابودی انسان شود (طباطبایی،۱۳۸۳، ص۱۹۰ ).
دلیل چهارم قائلین به حرمت استعمال مواد مخدر: آیه مربوط به حلیت طیبات و حرمت خبائث “الذین یتعمون الرسول النبی الا می الذی یجدونه مکتوباً عندهم فی التورته و الانخبیل یأمرهم بالمعروف وینهم عن المنکر ویحّل لهم الطیبات ویحرم علیهم الجنائث ویضع عنهم اصرهم والاغلال التی کانت علیهم الجنائث ویضع عنهم اصرهم والاغلال التی کانت علیهم فالذین امنوا به وغرروه ونصروه واتبعو النور الذی انزل معه اولئک هم المفلحون". (اعراف /۱۵۷ )
پاکیزه ها بر آنان جلال و پلیدها را بر آنان حرام می دارد.
شارع مقدس هر خیری را که خبیث است و ضرر فاحش دارد حرام کرده است، و مواد مخدر با توجه به مضرّرات و آثار سوئی که بر فرد وجامعه و همه انسانیت از نظر روحی و جسمی دارند جزء خبیث­ترین اشیا هستند. شاید مهمترین ضرر مواد مخدر آسیب رساندن به عقل و قدرت ادراک وتفکر است، و محافظت از عقل از نظر شرعی از بزرگترین واجبات انسانی است و به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی (رحمه الله ) اساس احکام دین اسلام حفظ عقل سلیم است. از این رو اسلام از هر عملی که به عقل سلیم آسیب برساند نهی کرده است (همان،ص۱۹۳).
ایشان علت نهی شرابخواری و حرام بودن آن در اسلام همین نکته است؛ زیرا مصرف مشروبات الکلی باعث مستی و زایل شدن عقل و در نهایت تهدید سعادت بشری می­گردد و درست به همین دلیل و مناط، مواد مخدر هم از خبائث محسوب شده و استعمال آنها حرام است.
و در آخر این مبحث را با سخنی از آیت الله العظمی گلپایگانی به پایان می بریم :"ضرر این سموم مهلک وخطرات خانمان سوز آن برای دین وایمان و شرف و استقلال و سلامت روح وجسم و همه شئوون جامعه از واضحات است. هر عمل و معامله و حمل و نقلی که موجب سلب مصونیت جامعه اسلامی از خطر ابتلای افراد به اعتیاد به این سموم گردد موکّداً حرام است، و نهی از منکر و جلوگیری از آن علاوه بر این که از وظایف مستقیم حکومت است بر همگان نیز طبق ضوابط شرعی واجب است و همه باید هم آهنگ از این منکر وسایر منکرات که موجب فساد و تباهی اخلاق اسلامی جامعه است جلوگیری نمایند ” (گلپایگانی، ج۲، ص۱۸۷).

فصل سوم: وضعیت فقهی ارتکاب جرم در حال مستی

۳-۱- مسئولیت

۳-۱-۱- برهان مسئولیت

شیخ الاسلام، محمد جواد، سیمای احمد شاه قاجار پس از گذشت هفتاد سال از عقد قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس، جلد ۱، تهران، نشر گفتار، ۱۳۶۸٫
صفائی، ابراهیم، بنیادهای ملی در شهریاری رضا شاه کبیر، تهران، اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر ۲۵۲۳٫
صولت قشقایی، محمد ناصر، سالهای بحران، خاطرات روزانه محمد ناصر صولت قشقایی از فروردین ۱۳۲۹ تا آذر۱۳۳۲ ، به کوشش نصر الله حدادی، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۶۶٫
طبری، احسان ، کژ راه (خاطراتی از تاریخ حزب توده)، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۶٫
طیرانی، بهروز، اسناد احزاب سیاسی ایران (حزب توده ایران)، دو جلد، تهران، انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، ۱۳۸۴٫
عاقلی، باقر، رضا شاه و قشون متحد الشکل ۱۳۰۰-۱۳۲۰، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۷
——-، نخست وزیران ایران از مشیر الدوله تا بختیار، تهران، انتشارات جاویدان، ۱۳۷۰٫
——-، شرح رجال سیاسی- نظامی معاصر ایران، تهران، انتشارات گفتار، ۱۳۸۰٫
عظیمی، فخر الدین، بحران دموکراسی در ایران ۱۳۳۲-۱۳۲۰، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، بیژن نوذری، تهران،آیسم، ۱۳۸۴٫۱۳۸۴٫
عمویی، محمد علی، درُد زمانه، تهران، آنزان، ۱۳۷۷٫
فردوست، حسین، (خاطرات) ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد ۱، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ بیستم و نهم، ۱۳۸۹٫
فرماندار نظامی تهران، سیر کمونیزم در ایران، تهران، سازمان چاپ و انتشار کیهان، ۱۳۳۶٫
فرمانداری نظامی تهران کتاب سیاه، درباره سازمان افسری توده، تهران، چاپ مطبوعات، ۱۳۳۴٫
فروتن، غلامحسین، یادهایی از گذشته، حزب توده در صحنه ایران، بی نا، بی جا، ۱۳۷۲٫
فوران، جان، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران، خدمات فرهنگی رسا، چاپ هشتم، ۱۳۷۸٫
قائم مقامی، جهانگیر، تاریخ ژاندارمری از قدیمیترین ایام تا عصر حاضر، تهران، اداره روابط عمومی ژاندارمری، ۲۵۲۳٫
————–، تاریخ ۲۵ ساله ارتش شاهنشاهی ایران، تهران، سالنامه آریان، ۱۳۲۶٫
کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین، با مقدمه حاتم قادری، تهران، کویر، چاپ چهارم، ۱۳۸۵٫
کاتوزیان، محمد علی همایون، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، مترجم فرزانه طاهری، تهران، نشر مرکز، چاپ دوم، ۱۳۷۸٫

——————-، مصدق و نبرد قدرت، ترجمه احمد تدین، به انضمام نقدی بر مصدق و نبرد قدرت، محمد ترکمان، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ سوم، ۱۳۷۹٫
——————-، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، نشر مرکز، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۷٫
کاظمی، محمد، البرز، منوچهر، به اهتمام علی وزیری، تاریخ پنجاه ساله نیروی زمینی شاهنشاهی ایران، تهران، بی نا، ۲۵۲۳٫
کامبخش، عبد الصمد، نظری بر جنبش کارگری در ایران، جلد ۱، تهران، انتشارات حزب توده، ۱۳۵۸٫
کرونین، استفانی، ارتش و تشکیل حکومت پهلوی در ایران ۱۳۰۵-۱۲۸۹، ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران، انتشارات خجسته، ۱۳۷۷٫
کیانوری، نور الدین، خاطرات نور الدین کیانوری، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۱٫
گذشته چراغ راه آینده است، پژ‍وهش گروه جامی، ویراستار بیژن نیک بین، تهران، نیلوفر، چاپ سوم، ۱۳۸۱٫
گود، جیمز، سایه مصدق بر روابط ایران و آمریکا، ترجمه علی بختیار زاده، با مقدمه دکتر عبد الرضا هوشنگ مهدوی، تهران، کویر، ۱۳۸۲٫
گازیوروسکی، مارک،ج، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ترجمه غلامرضا نجاتی، تهران، انتشار، چاپ هشتم، ۱۳۷۸٫
مکی، حسین، مختصری از زندگانی سیاسی سلطان احمد شاه قاجار، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۲٫
——–، تاریخ بیست ساله ایران، هشت جلد، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۴٫
——–، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، رویدادهای متعاقب آن، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۸٫
میلسپو، آرتور، مأموریت آمریکاییها در ایران، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، انتشارت پیام، ۲۵۳۶٫
موید امینی، داود، از سوم تا بیست و پنجم شهریور، ۱۳۲۰، تهران، بی نام، ۱۳۲۱٫
مصور رحمانی، غلامرضا، کهنه سرباز، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۶۶٫
———-، خاطرات سیاسی، ۲۵ ساله در نیروی هوایی ایران، تهران، نشر رواق،۱۳۶۳٫
موحد، محمد علی، خواب آشفته نفت:دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، دو جلد، تهران، نشر کارنامه، ۱۳۷۸٫
———-، گفته ها و ناگفته ها، تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تعلیقه ای بر کتاب خواب آشفته نفت، تهران، نشر کارنامه، ۱۳۷۹٫
مهدوی، عبد الرضا هوشنگ، مجموع مقالات، بر کشور ما چه گذشت؟ تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۱٫
مصدق، محمد، خاطرات و تألمات مصدق، با مقدمه غلامحسین مصدق، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، چاپ دوازدهم،۱۳۸۸٫
مظفر بقایی به روایت اسناد ساواک، جلد ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۲٫
نوایی، عبد الحسین، تاریخ ایران و جهان، جلد سوم، تهران، موسسه نشر هما، ۱۳۷۵٫
نخجوان، محمد (امیر موثق)، تاریخ ارتش شاهنشاهی ایران، تهران، بی نا، ۱۳۵۴٫
نظری، حسن، گماشتگی های بد فرجام، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۶٫
نامور، رحیم و دیگران، شهیدان توده ای، تهران، حزب توده ایران، ۱۳۶۱٫
نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران (از کودتا تا انقلاب) جلد ۱، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ هشتم،۱۳۸۶٫
———–،جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ هشتم، ۱۳۷۸٫
———–، مصدق؛ سالهای مبارزه و مقاومت، ۲ جلد، ، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ دوم،۱۳۷۸٫
وود هاوس، سی- ام، اسرار کودتای ۲۸ مرداد، شرح عملیات چکمه (آجاکس)، ترجمه نظام الدین دربندی، تهران، نشر هما، ۱۳۶۴٫

مبانی نظری تحقیق

مشتری
۲-۱-۱ - مقدمه
بنابر تعاریف مشتری ، تمامی سازمان ها اعتقاد دارند که مشتری، رئیس است و مشتری ، پادشاه است . فرایند مشتری گرایی با سلام کردن آغاز می شود و هرگاه ، ارتباطی برقرار می شود. ، طرفین مشتری یکدیگر می شوند. دریافت کننده پیام ، مشتری است و این سرآغاز گستره جهانی تجارت و مدیریت مشتری گرا است . به راستی همه ، مشتری هستند و هر لحظه ممکن است نزد ما بیایند . باید به یاد داشت که مشتری، رئیس است و ما بدون او هیچ گاه ، توان دستیابی به توسعه پایدار را نداریم. رشد و توسعه ما بر روی شانه های او مستحکم می شود.[۴]
تعاریف گوناگونی از مشتری ، بیان شده که به ذکر تعدادی از آنها می پردازیم[۴] :
مشتری : دریافت کننده محصول یا خدمت.
مشتری : هر فردی که در ارتباط با ما است.
مشتری : دریافت کننده خروجی هر فعالیت یا فرایند.
مشتری : شرکت و سرمایه گذار ما
اهمیت مشتری برای هیچ یک از رهبران و مدیران سازمان ها در پهنای وسیع تجارت جهانی ، پوشیده نیست. برهمین مبنا ، چالش های بسیاری مطرح می شود:

مسئولیت ما در مقابل مشتریان چیست؟
تعامل سازمان با مشتریان ، چگونه باید باشد؟
عمق ارتباطات با مشتری ، چگونه باید باشد؟
آیا نحوه رفتار با همه مشتریان ، یکسان باید باشد؟
آیا باید در مقابل همه مشتریان، قوانین فراگیر و یکدست ، برقرار کرد؟
مسئولیت کارکنان در قبال مشتریان چیست؟
رابطه کارکنان در قبال مشتریان چیست؟
وفاداری و ماندگاری مشتریان ، مهمتر است یا توسعه بازارها ؟
سنجش رضایت مشتریان ، چگونه باید باشد؟
۲-۱-۲- تعریف مشتری
در فرهنگ و ادب پارسی مفهوم «مشتری» مترادف با «خریدار» است و در مباحث مربوط به بازاریابی و فروش، مشتری به مخاطبانی گفته می شود که توانایی و استعداد خرید کالا و یا خدمتی را داشته باشند. در این تعریف« توانایی» یعنی امکان پرداخت وجه و «استعداد» به مفهوم درک و شناخت مزیتهای کالا و خدمتی که موجب تامین بخشی از نیازهای مخاطب می شود، به کار گرفته شده است. بنابراین، تبدیل یک مخاطب به مشتری هنگامی محقق خواهد شد که عناصر توانایی و استعداد به صورت توأم در وی بروز کند تا عمل «خرید» انجام پذیرد. برخورداری از توانایی بدون داشتن استعداد شناسایی کالای مورد نظر و یا بالعکس داشتن استعداد خرید ولی فاقد توانایی پرداخت ، امکان شکل گیری فرایند خرید را میسر نمی سازد.[۳]
۲-۱-۳- انواع مشتری:
تقسیم بندی مشتری به لحاظ نحوه حضور وی در فرایند خرید به شکل های زیر انجام
می شود[۳]
۱- مشتری حقیقی : به افرادی با ماهیت فردی و حقیقی خود در فرایند خرید شرکت می کنند مشتری حقیقی گفته می شود، مانند بسیاری از خریدهای روزانه که افراد حقیقی انجام
می دهند.
۲- مشتری حقوقی: به شرکتها، سازمان ها، نهادها و بنگاههای اقتصادی که در چارچوب شخصیت های حقوقی در فرایند خرید شرکت می کنند، مشتری حقوقی گفته می شود، مانند خریدهایی که وزارت خانه ها، موسسات و شرکت ها انجام می دهند.
۳- مشتری سازمانی: مشتری از دیدگاه سازمان تولید کننده کالا یا عرضه کننده خدمات نیز به دو قسمت درون و برون سازمانی تقسیم بندی شده است. بدین ترتیب که در زنجیره های تولیدی و خدماتی، مشتریان کسانی هستند که نتیجه کار، معطوف به ایشان است. مثلاً در خط تولید خودرو ، واحد مونتاژ کننده ، مشتری سازنده قطعه است. این گونه مشتریان را مشتری درون سازمانی می گویند . در همین سازمان، مصرف کننده خودرو، مشتری برون سازمانی است.
۴- مشتری جغرافیایی: تقسیم بندی دیگری که برای مشتری مطرح شده است، مربوط به محدوده جغرافیایی است، بدین ترتیب که مشتری موجود در یک جغرافیایی است، بدین ترتیب که مشتری موجود در یک محدوده جغرافیایی (محله، منطقه، شهر، کشور) مشتری داخلی و خارج از محدوده جغرافیایی موردنظر مورد نظر، «مشتری خارجی» نام دارد.
۲-۱-۴- ارزش مشتری
ارزش مشتری از ، کیفیت کالا، کیفیت خدمت و قیمتی بر مبنای این عناصر ، تشکیل شده است. کیفیت کالا و خدمت ، پایه قیمت آن به شمار می رود ولی صرفاً بر مبنای یک طیف پیوسته خوب – بد ، ارزیابی نمی شود. تصویر کلی یک شرکت نیز در ، برداشت مشتری از ارزش دریافت شده ، نقش دارد. مثال هایی از این تصویر ، شامل مسئولیت در قبال محیط زیست ، تابعیت شرکت و محبوبیت کلی آن می باشد. [۲].
مفهوم ارزش مشتری ، ارتباط بسیار نزدیکی با رضایت مشتری دارد. اگر یک شرکت از انتظارات مشتری در قبال کیفیت کالا، کیفیت خدمت و قیمت ، فراتر رود، آنگاه به حد بالای رضایت مشتری دست خواهد یافت . بر عکس ، اگر انتظارات مشتری برآورده نشوند، نتیجه نارضایتی وی خواهد بود و واضح است که هرچه میزان رضایت کمتر باشد، احتمال خرید مجدد از شرکت کاهش خواهد یافت[۴۱].
مطالعات مختلف نشان داده است که سطوح بالای رضایت مشتری و نرخ های بالای حفظ مشتری ، با یکدیگر و با سوددهی شرکت ، وابستگی زیادی دارند. همچنین طبق این بررسی ها مشخص شده است که هزینه ، زمان و منابع لازم برای جذب یک مشتری جدید، چندین برابر مقادیر مربوط به نگهداری مشتری موجود است. با توجه به افزایش نیاز به مشتری و شدیدتر شدن رقابت ، دستیابی به رضایت بالای مشتری ، شرط لازم بقاست[۴۱] .
۲-۲- رضایت مشتری
۲-۲-۱- مفهوم رضایت مشتری
رضایت مشتری یکی از پایه ای ترین مفاهیم ارزیابی است که در خیلی از کسب و کارها دنبال می شود. رضایتمندی مشتریان مرتباً ، بصورت ادواری و یا پس از هر تغییر ساختاری، اندازه گیری می شود. با مرور ادبیات رضایتمندی مشتری در می یابیم که این تعاریف اکثراً از طریق مصاحبه با آزمودنی ها یا همان مشتریان، مورد بررسی و آزمایش قرار گرفته اند. [۳۲].
نتایج این بررسی ها نشان داده است که بیشتر این تعاریف در مقایسه با هم دارای هم پوشی هستند. با مرور نقطه نظرات محققان در مورد تعاریف رضایت مندی ملاحظه می شود که ۳عامل اصلی در همه تعاریف وجود دارد که مجموعه این عوامل می توانند مبنای یک تعریف جامع از رضایتمندی را بدست دهد[۳۲] . این عوامل عبارتند از:
رضایت مشتریان عکس العمل احساسی (عاطفی) یا حالتی از درک متقابل و شناختی است. رضایت مشتریان پاسخی در ارتباط با تمرکز ویژه بر روی انتظارات از تولید و تجربه استفاده از خدمت و یا مصرف و غیره است. رضایت مشتریان عکس العملی است که در یک دوره زمانی رخ می دهد. مثلاً بعد از اولین انتخاب یا بر اساس تجربه های مکرر و غیره.
در تعاریف عملیاتی بیشتر به این نکته توجه شده است که برداشت مشتریان از رضایت در چهارچوب انتظارات وی شکل می گیرد. در حقیقت وقتی یک مشتری پس از انجام یک خرید و یا مصرف یک کالا یا خدمت آن کالا یا خدمت را با کیفیت دانست در واقع او از خرید خود راضی است یعنی رضایتمندی مشتریان عبارتست از برابری میان انتظارات و برداشت ها . از این رو تاکید می شود باید فراتر از انتظارات مشتریان فکر کرد . در حقیقت کلید رضایتمندی مشتریان آن است که خدماتی با کیفیت فراتر از انتظارات مشتریان ارائه گردد. گروه دیگری از محققان نو اندیش ، اعتقاد دارند که رضایت مشتری تنها به انتظارات آنان برنمی گردد. بلکه توجه به نیازهای او بویژه نیازهای اساسی وی اهمیت دارد. از نظر آنان رضایتمندی مشتری یعنی تامین کامل نیازها و خواسته های او، درست در همان زمان و یا همان روشی که او
می خواهد .
پس رضایتمندی مشتری به ۲ عامل بستگی دارد[۳۲]:
عملکرد محصول در ارائه ارزش مورد نظر مشتری با توجه به انتظار خرید و کیفیت محصول.
مقدار رضایت مندی مشتری، معمولاً زمانی مهم می شود که یک شرکت پی می برد که مشتریان ، همان هایی هستند که درآمد آنها را به ارمغان می آورند. در این هنگام، شرکتها شروع به ایجاد معیاری برای رضایت مشتریان می کنند و سپس سال به سال ، هدفشان را توسعه می بخشند. اغلب آنها پنج مقیاس را مورد استفاده قرار می دهند.
اکنون و با این تفاصیل و با تکرار عبارت ‘’ رضایت مشتری'’ ، این سوال پیش می آید که ‘’رضایت مشتری چیست؟'’ ، که در این رابطه می توان به تعاریف زیر اشاره نمود.[۳۹]
استنباط مشتری از میزان برآورده سازی خواسته ها و الزامات ، توسط سازمان
رضایت مشتری معادل حصول اطمینان از سازگاری عملکرد کالا یا خدمت ارائه شده از طرف سازمان با انتظارات مشتری
رضایت مشتری حاصل دستیابی به کالا یاخدمت با تاکید بر حداقل انحراف ممکن از انتظارات مشتری
مقدار احساسی است که در اثر رفع انتظارات مشتری و یا افزودن به انتظارات او به انسان دست می دهد.