رفتاری

فرهنگ پدیده ای است مشترک بین افراد جامعه، رفتار انسانی آموخته شده و روش زندگی.

هنجاری

فرهنگ عبارت است از آرمان‌ها، ارزش‌ها یا قواعدی برای زندگی.

کارکردی

فرهنگ روشی است که براساس آن انسان‌ها مشکلات خود را برای انطباق با محیط یا زندگی، با یکدیگر حل می‌کنند.

ذهنی

فرهنگ ترکیبی از ایده‌ها یا علایق آموخته شده است که انسان را از سایر حیوانات متمایز می‌سازد.

ساختاری

فرهنگ الگویی از نمادها، قواعد یا رفتارهای حاکم در جامعه است.

نمادین

فرهنگ عبارت است از معانی قراردادی که تمام جامعه در آن سهیم‌اند.

کم رنگ شدن مرزهای جغرافیایی و اجتماعی از طریق گردشگری در جوامع، جامعه ای را به وجود آورده است که هویت و علایق افراد به وسیله آنچه مصرف می‌کنند تعیین می‌شود و کالاها به خاطر ارزش‌های نمادین و ابزاری‌شان مهم تلقی می‌شوند. همان طورکه تصاویر و هویت یک مقصد تغییر می‌کنند، هویت و سبک زندگی مصرف کنندگان نیز با افزایش سن آن‌ها تغییر می کند (اسمیت، مک لئود و هارت روبرتسون، ۱۳۹۱). نه تنها فرهنگ تغییر می‌کند بلکه در ازای تغییرات جدید، فرهنگ‌های جدید نیز به وجود می‌آیند. گردشگری به عنوان یکی از عواملی که در تسریع جهانی شدن و جهانی سازی نقش ایفا می‌کند و به تغییرات در این راستا دامن زده، یکی از عواملی را که دستخوش تغییر قرار داده و همچنین از آن تغییر می‌پذیرد، فرهنگ و اجتماع است. آنچه فرهنگ را هدایت می‌کند که چه تغییراتی را بپذیرد و در مقابل چه تغییراتی مقاومت نشان دهد، به جهان بینی‌ای برمی گردد که فرهنگ از آن برخاسته است(مطهری، ۱۳۸۵). این محور فرهنگ و دامنه تغییرات فرهنگ را می‌توان از طیف تعاریف ارائه شده در مورد فرهنگ تعیین نمود.
در تعریف «موضوعی» از فرهنگ، بیان می‌شود که « فرهنگ، منطبق با موضوعات متعددی از جمله سازمان اجتماعی، مذهب یا اقتصاد است»(جدول ۱-۲). در این تعریف، از اقتصاد، مذهب و یا ابعادی از این نوع به عنوان عاملی که فرهنگ منطبق بر آن‌هاست یاد می‌شود و آن‌ها را به عنوان تکیه گاه مطرح می‌کند. در جوامع اسلامی، عاملی که تعیین کننده فرهنگ و میزان تغییرات قابل قبول آن است، و جهان‌بینی افراد متأثر و حاصل از آن است، دینداری افراد می‌باشد. در واقع این جهان بینی‌دینی است که دامنه پذیرش تغییرات فرهنگی – اجتماعی را مشخص می‌کند.
تعریف دومی که از فرهنگ ارائه شده است، تعریف فرهنگ از زاویه دید «هنجاری» به صورت «فرهنگ عبارت است از آرمان‌ها، ارزش‌ها یا قواعدی برای زندگی» می‌باشد(جدول ۱-۲). از طریق این تعریف می‌توان دامنه تغییرات فرهنگ را در درون جوامع مشخص کرد. دامنه و نوع آرمانهای یک جامعه که چشم انداز و آینده‌ای که آن جامعه در پی رسیدن به آن می‌باشد را مشخص می‌کند، تعیین می‌کند که در راستای این آرمان‌ها و آینده، چه تغییراتی صحیح و قابل قبول و پیش برنده به سوی آن آینده هستند و با چه تغییراتی باید مقابله کرد و در واقع نوع جهت گیری جامعه میزبان در قبال اثرات گردشگری و چگونگی ادراکشان از اثرات فرهنگی اجتماعی را رقم می‌زند؛ بنابراین توجه به خاستگاه فرهنگ در یک جامعه اسلامی که جهان بینی دینی آن جامعه است و آرمانهای آن جامعه که چکونگی ادراک ساکنان را رقم می‌زند و دامنه پذیرش تغییرات را تعیین می‌کند، در بررسی ادراک و نگرش ساکنین جامعه میزبان با دینداری اسلامی اهمیت پیدا می‌کند. از این دیدگاه، گردشگری علاوه بر اینکه باعث تغییرات مثبت و منفی اجتماعی – فرهنگی می‌گردد، در دامنه آرمانهای برخاسته از جهان بینی دینی افراد، می‌تواند به تغییرات فرهنگی و اجتماعی جامعه میزبان، شامل تغییر در سیستم‌های ارزشی، سبک زندگی سنتی، ارتباطات خانوادگی، رفتار فردی یا ساختار اجتماعی، کمک کند. حضور گردشگران در یک مقصد گردشگری و تعامل آن‌ها با جامعه میزبان، منجر به تغییراتی در کیفیت زندگی افراد و جامعه میزبان، نگرش‌ها، الگوهای رفتاری و آئین‌های جامعه می‌گردد (راتیز^[۴۶]، ۲۰۰۲). همچنین اثرات فرهنگی – اجتماعی ادارک و پذیرفته شده را می‌توان اثراتی دانست که در دامنه آرمانهای برخاسته از جهان بینی دینی اسلامی افراد جامعه میزبان در کشورهای اسلامی باشد.
۳-۳-۲- ادراک
ادراک فرایندی است که در آن افراد اقدام به انتخاب، سازماندهی و تفسیر محرک­ها به صورت تصویر معنی­دار و منسجم از جهان می­نمایند. کسانی که ادراکاتشان عمدتاً بر اساس شناخت حاصل از ترویج و تبلیغ است تا تجربه دست اول، ممکن است از ادراکات گردشگرانی که محصول را تجربه کرده ­اند، متفاوت باشد(ریسینگر و ترنر، ۱۳۹۲). برای سنجش پایداری توسعه گردشگری یک مقصد، اندازه ­گیری ادراکات، نگرش­ها و ارزشهای عمومی بسایر ضروری است. ادراکات در مقیاسی از عمیقا مثبت تا شدیدا منفی قابل سنجش و گسترده­ شده ­اند؛ این ادراکات از فردی به فردی دیگر و گروهی به گروهی دیگر بسیار متفاوت هستند(موفورث و مانت^[۴۷]، ۲۰۰۸). اگر ادراکات یک جامعه مقصد گردشگری نسبت به اثرات توسعه گردشگری به خاطر دلایلی از جمله برنامه ریزی بد و یا حتی تبلیغات کم و نامناسب، به طور ناصحیحی شکل بگیرد، از آنجا که ادراکات بسیار قدرتمند هستند، جدای از غلط یا درست بودنشان، تغییر آنها مشکل و زمان بر می­باشد(بیتون^[۴۸]، ۲۰۰۶). افراد تنها قادرند بر اساس ادراکات خود عمل یا عکس العمل نشان دهند و این به این معنی است که ادراکات تعامل اجتماعی را تحت تاثیر قرار می­ دهند، بنابراین برای تحلیل تعامل گردشگر – میزبان ضروری هستند.
۱-۳-۳-۲- اثرات فرهنگی – اجتماعی ادراک شده
شارپلی اشاره می‌کند که مسئولین برنامه ریزی گردشگری به دنبال بهینه سازی رفاه ساکنان محلی در کنار به حداقل رساندن هزینه‌های توسعه صنعت گردشگری هستند؛ بنابراین، در محافل دانشگاهی به اثرات اجتماعی گردشگری به طور کلی و به درک درستی از ادراک جوامع میزبان از گردشگری و اثرات آن به طور خاص پرداخت شده است. با این حال، با وجود حجم قابل توجه و دامنه فزاینده ای از تحقیقات، میزان افزایش فهم ادراک ساکنان از گردشگری، همچنان نامشخص است (شارپلی^[۴۹]، ۲۰۱۴). مطالعات ادراک ساکنین از اثرات جهانگردی نشان می‌دهد که این اثرات یکسان ارزیابی نمی‌شوند. یک توضیح برای این اختلاف نظرها وجود تفاوت در نظام ارزشی، باورها و به طورکلی اختلافات فرهنگی، همچنین میزان آگاهی افراد نسبت به پدیده جهانگردی و اثرات توسعه آن است. افزایش آگاهی جامعه میزبان در بهبود نگرش آن‌ها نسبت به جهانگردی و حمایت آنان از برنامه‌های توسعه این صنعت بسیار مؤثر است. از جمله دلایل ضرورت حمایت ساکنین از برنامه‌های جهانگردی، این است که رفتارهای دوستانه و مهمان نوازی جامعه میزبان از عوامل اساسی موفقیت صنعت جهانگردی است. با توجه به نقش میزبانان نیز مشارکت ساکنین در اجرا و یا کمک به تحقق برنامه‌های توسعه جهانگردی الزامی است. آگاهی از ارزش‌ها و نگرش جامع میزبان و میزان حمایت آنان از توسعه این صنعت، برنامه‌ریزان را قادر می‌سازد تا قبل از سرمایه‌گذاری‌های مالی و غیرمالی، از زمینه‌های پذیرش گردشگران توسط مردم اطلاع داشته باشند، آنگاه باید نگرانی‌های جامعه شناسایی شده، حتی‌المقدور عوامل نگران کننده برطرف گردند تا از هرگونه اتلاف منابع جلوگیری به عمل آید(کاظمی، ۱۳۸۲). مطالعات متعددی از نگرش ساکنان محلی نسبت به اثرات گردشگری در طول سالهای گذشته با هدف شناخت نگرش‌ها و نگرانی‌های بالقوه عمومی انجام شده است. بسیاری از این مطالعات بر شناسایی تفاوت‌های موجود در نگرش نسبت به گردشگری در میان انواع ساکنان محلی بر اساس ویژگی‌های جمعیت شناختی، محل سکونت در رابطه با فاصله از ناحیه گردشگری، وابستگی اقتصادی به گردشگری و … تمرکز کرده‌اند. اثرات ادراک شده گردشگری وقتی فاصله بین خانه افراد و بخش گردشگری جامعه زیاد باشد، کاهش پیدا می‌کند و اینکه نگرش‌ها نسبت به گردشگری وقتی وابستگی اقتصادی فردی به گردشگری بیشتر باشد، مطلوب تر است. با کمک گرفتن از نظریه مبادله اجتماعی، تحقیقات موجود به طور کلی نتیجه گرفته که افرادی که نفعی از گردشگری می‌برند، اثرات اجتماعی و زیست محیطی را کمتر درک می‌کنند و نسبت به توسعه اضافی گردشگری نگرش مطلوب‌تری دارند (پردو^[۵۰]، ۱۹۹۰). در پژوهشی با هدف شناخت پیامدهای اجتماعی -فرهنگی ناشی از گردشگری و تأثیرگذاری آن‌ها بر پایداری بیان کردند که از دیدگاه ساکنان و مسولین، گردشگری تأثیر مثبتی نظیر افزایش آگاهی‌های عمومی و بالا رفتن سطح استانداردهای زندگی مردم و اثرات منفی نظیر تغییر در آداب و سنن محلی و افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی- فرهنگی موجب شده است(تقدیسی، تقوایی و پیری، ۱۳۹۱). تحقیقات صورت گرفته با بهره گرفتن از تئوری تبادل اجتماعی، نشان می‌دهد ساکنان عواقب مثبت و منفی بسیاری را شناسایی می‌کنند و بیان شده است که کسانی که از مزایای گردشگری بهره‌مندند، احساس می‌کنند گردشگری برای توسعه اقتصادی مهم است (آندرسک^[۵۱]، ۲۰۰۵). زمانی و همکاران در پژوهشی با هدف شناسایی سطح مشارکت ساکنین در گردشگری، با بررسی نگرش ساکنین نسبت به توسعه گردشگری و بررسی ادراکات جامعه محلی نسبت به توسعه گردشگری، به این نتیجه رسیدند که اگرچه مردم محلی از توسعه گردشگری حمایت می‌کنند اما در برنامه ریزی و مدیریت گردشگری سهم کمی دارند. وابستگی بالای ساکنان منطقه به گردشگری توسط این واقعیت که نیمی از پاسخ دهندگان درآمد زندگی خود را از گردشگری به دست می‌آورند، منعکس شده است (زمانی فراهانی^[۵۲]، ۲۰۰۸). با هدف بررسی نگرش جامعه میزبان به توسعه گردشگری فرهنگی، در کنار بررسی تاثیرگذاری متغیرهایی که دلیل به وجود آمدن این نگرش است، نتایج نشان داده است که نگرش جامعه میزبان به توسعه گردشگری فرهنگی مثبت بوده و ساکنین خواهان افزایش تعداد گردشگران می‌باشند. عوامل مختلفی در شکل گیری این نگرش نقش داشتند اما مهم‌ترین عاملی که این نگرش را پیش بینی می‌کرد ادراک ساکنین از رفتار گردشگران بوده است(فاطمی نیا، ۱۳۹۰). تحقیقات کوریا نیز از این فرضیه که اثر منفی درک شده از گردشگری با افزایش فاصله بین خانه‌های فردی و منطقه گردشگری جامعه میزبان کاهش پیدا می‌کند حمایت می‌کنند (کوریا^[۵۳]، ۱۹۹۶). با هدف بررسی نظرات ساکنین درباره اثرات گردشگری در شهر تاریخی یورک انگل‌اند به این نتیجه رسیدند که ساکنین در حمایت از توسعه گردشگری نباید به صورت همگن نگریسته شوند. نظرات در مورد گردشگری و مدیریت آن، به طور معنا داری در طیفی از شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی و جمعیت شناختی، تفاوت می‌کند (تیم^[۵۴]، ۱۹۹۹).
همانگونه که بررسی‌ها نشان می‌دهد، اثرات فرهنگی – اجتماعی با ادراک و نگرش ساکنین گره خورده است و آنچه تعیین کننده منفی یا مثبت بودن این اثرات است، وابسته به ادراک ساکنین از این اثرات می‌باشد که همان طور که در بحث نظری که در بالا با توجه به تعریف فرهنگ اشاره گردید، با توجه به اینکه خاستگاه فرهنگ، جهان‌بینی جامعه است، در یک جامعه اسلامی می‌تواند آنچه تعیین کننده این باشد که تغییری در فرهنگ، چگونه ادراک گردد، جهان بینی دینی جامعه باشد. نتایج تحقیقات نشان داده است که اگر ادارکات جامعه میزبان از توسعه گردشگری و عوامل مؤثر بر این ادراکات شناسایی نشوند و مورد توجه قرار نگیرند، ممکن است به حمایت ساکنین از توسعه و در نتیجه موفقیت توسعه و پایداری آن منجر نشود. اثرات اجتماعی – فرهنگی نیز، مانند دیگر اثرات توسعه گردشگری وابسته به ادراکات و نگرش جامعه میزبان است و این ادراک ساکنین و عوامل مؤثر بر آن است که به نگرشی مثبت یا منفی نسبت به اثرات توسعه منجر می‌گردد. در مجموع در پژوهش‌های انجام گرفته داخلی و خارجی چه به صورت بحث‌های نظری و نظریه پردازی و چه به لحاظ پژوهش‌های میدانی و مطالعات موردی موضوعات ارائه شده در زیر به عنوان اثرات فرهنگی – اجتماعی ادراک شده از دیدگاه ساکنین جامعه میزبان، بیان شده است(جدول ۲-۲).
جدول ۲-۲- شاخص‌های سنجش اثرات اجتماعی و فرهنگی گردشگری

اثرات اجتماعی

بهبود کیفیت زندگی

سطح رفاه و کیفیت زندگی مردم

صیدایی و رستمی، ۱۳۹۱

سطح هزینه‌های زندگی