د – زارع
اشخاصی هستند که در جایگاه زارع از زمینهای کشاورزی استفاده میکنند و طبق قرارداد مزارعه متعهد هستند در برابر این استفاده، قسمتی از محصول را به عنوان سهم صاحبان اوراق به مؤسسه ناشر اوراق مزارعه بپردازند و قسمتی از محصول را نیز برای خود بردارند.

ه – دارایی (زمین)
هر نوع زمینی است که بتواند موضوع قرارداد مزارعه قرار گیرد و در اصطلاح زمین مزارعه نامیده میشود.
و - فروشنده زمین
هر شخصیت حقوقی است که به فروش زمینهای کشاورزی اقدام میکند. در برخی موارد، فروشنده و بانی سفارشدهنده یکی هستند.
ز - مؤسسه رتبهبندی اعتباری
مؤسسهای است که به رتبهبندی اعتباری مؤسسه ناشر و اوراق مزارعه اقدام کرده و مجوز فعالیت خود را از سازمان بورس و اوراق بهادار را میگیرد.
ی – امین
شخص حقوقی که حافظ منافع سرمایهگذاران (صاحبان اوراق) است و وظیفه بررسی وثیقهها و
ضمانتهای معتبر و لازم جهت انتشار اوراق را عهدهدار میباشد و بر کل فرایند انتشار اوراق مزارعه نظارت کامل دارد. همچنین تمام مبادله های مالی از طریق امین صورت خواهد گرفت.
۳-۱-۲-۳- بند سوم) انواع اوراق مزارعه
در مباحث قبل به نحوه انتشار اوراق مزارعه و همچنین به بیان ارکان این اوراق پرداختیم؛ حال قصد این داریم انواع این اوراق و بازار آن را مورد بررسی قرار دهیم:
الف - اوراق مزارعه خاص
در این نوع از اوراق، مؤسسه مالی ناشر اوراق، زمین معینی را انتخاب و هزینه های لازم برای تملک و آمادهسازی را محاسبه و با کسب مجوزهای لازم، به انتشار اوراق مزارعه خاص اقدام میکند، سپس با واگذاری اوراق به وسیله بانک سرمایهگذاری، وجوه سرمایهگذاران را جذب کرده، زمین موردنظر را خریداری و به آمادهسازی آن میپردازد؛ آنگاه به وکالت از طرف صاحبان اوراق با قرارداد مزارعه به کشاورزان واگذار میکند و با آنان در محصول زراعی شریک میشود و در پایان سال زراعی سهم صاحبان اوراق از محصول را دریافت کرده به فروش میرساند و بعد از کسر حقالوکاله و دیگر هزینه ها، باقیمانده آن را به صورت سود اوراق به وسیله بانک سرمایهگذاری به صاحبان آنها میپردازد.
ب - اوراق مزارعه عام
ب-۱- (با سررسید معین)
در این نوع اوراق، مؤسسه مالی ناشر اوراق، متناسب با توان مالی و مدیریتی میان مدت خود، متناسب با کشش بازار، سرمایه و ظرفیتهای بخش کشاورزی و گرفتن مجوزهای لازم به انتشار اوراق بهادار مزارعه عام با سررسید معین اقدام میکند، سپس با واگذاری آنها به وسیله بانک سرمایهگذاری به سرمایهگذاران، وجههای نقد آنان را جمعآوری کرده، به وکالت از طرف آنان، اراضی قابل زراعت را خریداری و برای زراعت آمادهسازی میکند، سپس با رعایت سررسید اوراق، اراضی را به قطعه های کوچک تقسیم میکند و به صورت قرارداد مزارعه عادی یا مزارعه به شرط تملیک در اختیار کشاورزان قرار میدهد.
در مزارعه عادی پس از پایان قرارداد، زمین زراعی را تحویل گرفته، به فروش میرساند و در مزارعه به شرط تملیک مطابق شرط، زمین را به ملکیت کشاورز در میآورد. برای مثال، با کشاورزان ضمن قرارداد مزارعه شرط میکند؛ چنانکه کشاورزی تا ده سال به مفاد قرارداد عمل کند و افزون بر سهم محصول، سالانه مبلغ معینی را نیز پرداخت کند، در پایان قرارداد به صورت مجانی، زمین را تملک خواهد کرد. در این صورت؛ اولاً: کشاورزان انگیزه فراوانی برای همکاری خواهند داشت؛ ثانیاً: تا حدود فراوانی ریسک قیمت اوراق مزارعه کاهش مییابد.
ب-۲- (بدون سررسید معین)
در این نوع از اوراق، مؤسسه مالی ناشر اوراق، متناسب با توان مالی و مدیریتی بلندمدت خود، متناسب با کشش بازار، سرمایه و ظرفیتهای بخش کشاورزی و گرفتن مجوزهای لازم، به انتشار اوراق بهادار مزارعه عام بدون سررسید اقدام میکند، سپس با واگذاری آنها به وسیله بانک سرمایهگذاری به سرمایهگذاران، پولهای نقد آنان را جمعآوری کرده به وکالت از طرف آنان، به صورت پیوسته اراضی قابل زراعت را خریداری و برای زراعت آمادهسازی میکند و به قطعه های کوچک تقسیم کرده، به صورت قرارداد مزارعه عادی یا مزارعه به شرط تملیک در اختیار کشاورزان قرار میدهد.
در اوراق عام بدون سررسید معین، مؤسسه مالی ناشر اوراق، درآمد حاصل از فروش سهم محصولها و واگذاری، اراضی را به دو قسمت تقسیم میکند، بخشی از درآمد را به صورت سود قابل تقسیم از راه بانک سرمایهگذاری بین صاحبان اوراق توزیع میکند، بخش دوم را برای سرمایهگذاری مجدد به کار
میگیرد (موسویان، ۱۳۸۶).
۳-۱-۲-۴- بند چهارم) بازار اوراق مزارعه
همانطور که گذشت، گفته شد که دارندگان اوراق مزارعه در واقع، مالکان مشاع زمینهایی هستند که ناشر اوراق به وکالت از طرف آنان خریداری کرده است و سپس به عقد مزارعه واگذار کرده است. صاحبان این اوراق همانطوری که این حق را دارا میباشند که اوراق مزارعه را نگهداری کرده و در پایان هر دوره زراعی از سود اوراق استفاده کنند، این حق را نیز داراند که در مواقع نیازشان این اوراق را در بازار ثانوی به دیگری واگذار نمایند. از آن پس، خریدار اوراق مزارعه، مالک جدید محسوب میگردد و همان حقوق شخص واگذارکننده را دارا میباشد.
۳-۲- مبحث دوم: آثار عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا
۳-۲-۱- گفتار اول: الزامات و پرداخت سود در عقد و اوراق مزارعه
۳-۲-۱-۱- بند اول) الزامات
براساس آییننامههای اجرایی موجود، در عقد مزارعه واحدهای بانکی مکلف به رعایت شرایط و ضوابط خاصی میباشند بدین صورت که:
الف- پرداخت نقدی به عامل: واحدها میتوانند در موارد ضروری با توجه به سهم طرفین از محصول مبلغی به صورت نقدی طی دوره تولید به عامل پرداخت نمایند.
ب- شرط عدم انتقال عقد توسط عامل: واحدها ملزم میباشند که در قرارداد مزارعه شرط نمایند که عامل نتواند مورد مزارعه را با عقد مزارعه جدید به دیگری واگذار نماید.
ج- اخذ تأمین کافی از عامل: واحدها میتوانند عنداللزوم به منظور حسن اجرای تعهدات عامل، طبق قرارداد تأمین کافی اخذ نماید.
د- نظارت بر حسن اجرا: واحدها موظفند بر حسن اجرای قرار داد مزارعه نظارت کافی به عمل آورند.
ه- بیمه کردن محصول: واحدها موظفند عنداللزوم سهم خود از محصول مزارعه را پس از برداشت محصول تا زمان فروش بیمه نمایند (آییننامه اجرایی عقد مزارعه بانک ملی، ۱۳۹۲).
۳-۲-۱-۲- بند دوم) پرداخت سود در عقد مزارعه
بعد از ذکر چند مورد از الزامات بانکها جهت دریافت تعهدات و وثایق، میتوان چنین گفت که واحدهای بانکی در راستای اجرای عقد مزارعه پس از اتمام زمان عقد بدین صورت عمل میکنند که:
الف- باز پرداخت تسهیلات اعطایی
پس از تولید محصول و تعیین سهم بانک طبق قرارداد و فروش آن، ماحصل فروش به طور یکجا (یا به تدریج تا مرحله اتمام فروش کلیه محصولات) باید به بانک پرداخت گردد. اسناد تجاری یکجا یا به تدریج صادر و در دفاتر ثبت میشود.
ب- تصفیهحساب
چنانچه حساب مزارعه دارای مانده بستانکار باشد، حاصل (سود) آن مانده به حساب درآمد بانک منظور و حساب مزارعه تصفیه میگردد؛ در صورتی که در موارد استثنایی مانده حساب مزارعه بدهکار باشد، نتیجه عملیات مزارعه (زیان) بوده، میباید با اجازه اداره مرکزی مانده مزبور به حساب زیان بانک منظور و حساب مزارعه تصفیه گردد. چنانچه در سررسید قرارداد عامل سهم بانک را پرداخت ننماید، میزان سهم بانک به حساب مطالبات منتقل میگردد. به این ترتیب به استناد وثایق و تضمینات موجود اقدامات قانونی برای طلب تا حصول نتیجه پیگیری و با وصل یکجا یا تدریجی، مطالبات بانک از هر جهت، حسابهای فوقالذکر برگشت خواهد شد.
ج- خاتمه عملیات
بعد از ایفای کامل تعهدات عامل، طبق قرارداد و وصول کلیه مطالبات بانک بابت معامله مزارعه ضمن فک رهن از مورد وثیقه و یا استرداد سایر تضمینات اسناد انتظامی صادره مربوط به بیمه کالای مورد معامله و وثایق و تضمینات بر گشت و حسابها تصفیه میگردد.
چنانچه مشتری مایل باشد با تصفیه و واریز تسهیلات اعطایی موضوع معامله از تسهیلات اعتباری جدید استفاده کند و شعبه نیز با پرداخت تسهیلات جدید موافقت داشته باشد و یا آن که وثیقه مورد رهن بابت سایر تسهیلات اعتباری مشتری میبایست در رهن بانک بماند و نیز بیمهنامه صادره مربوط به بیمه وثایقی باشد که قرار است کماکان در رهن بانک بماند، اسناد برگشتی وثایق و تضمینات و بیمهنامه صادر نمیگردد؛ در صورتی که حساب تسهیلات اعطایی مزارعه دارای مانده بدهکار باشد و عامل برای تصفیه آن اقدامی به عمل نیاورد، واحدها مکلفند ضمن پیگیریهای لازم طبق دستورالعمل مربوط (بخشنامه ۱۸ب) مانده بدهی را به حساب مطالبات معوّق – معاملات مزارعه منتقل و اقدامات مقتضی برای وصول مطالبات بانک به عمل آورند (آییننامه اجرایی عقد مزارعه بانک ملی، ۱۳۹۲).
۳-۲-۱-۳- بند سوم) پرداخت سود در اوراق مزارعه
جدا از مباحثی که در مورد اخذ وثایق و تضمینات هنگام انعقاد عقد مزارعه و نیز تصفیهحساب و خاتمه عملیات که در آییننامه بانکی آورده شده و ما به آن اشاره نمودیم، رویه عملی جهت پرداخت سود در اوراق مزارعه بدین صورت میباشد که پرداخت سود به دوره زراعی بستگی دارد و در اکثر محصولها سالانه است مگر آن دسته از محصول هایی که دوره زراعی آنها بیش از یک سال میباشد. همچنین مقدار سود به عوامل فراوانی چون میزان تولید، قیمت فروش و هزینه های تولید، بستگی دارد و به طور معمول متغیر میباشد لیکن مؤسسه ناشر میتواند برحسب سود سالهای گذشته و پیشبینی وضعیت آینده دامنه تغییرهای سود اوراق را برآورد کند.
به بیان مختصر چنین میتوان گفت که مؤسسه مالی فعال در بخش کشاورزی میتواند با بهرهگیری از شیوه های مدیریت ریسک، مانند توزیع متناسب سرمایه ها در عرصه های گوناگون زراعی، بیمه کردن محصولها در مقابل حوادث غیرمترقبه و پیشفروش بخشی از محصول آینده یا انجام معامله های اختیار فروش، قسمت مهم نوسانها را تعدیل کند و سود باثباتی را برای صاحبان اوراق تأمین کند؛ امّا با همه این تدبیرها، مقدار سود متغیر بوده در پایان سال مالی مشخص میشود و تا آن موقع باید صبر کرد.
در پایان هر سال زراعی، مؤسسه مالی سهم محصول صاحبان اوراق را از زارع تحویل گرفته بعد از فروش، حقالوکاله خود و دیگر هزینه های مربوطه را کسر کرده و باقیمانده را از راه بانکهای سرمایهگذاری به صاحبان اوراق میپردازد. از آنجا که اوراق مزارعه بیانگر مالکیت دارنده اوراق نسبت به سهم مشاعی از اراضی زراعی است، انتظار میرود افزون بر سود حاصل از زراعت، ارزش اراضی زراعی نیز به تناسب رشد قیمت زمین افزایش پیدا کند؛ در نتیجه به طور طبیعی قیمت اوراق مزارعه بیشتر از قیمت اولیه آنها خواهد بود. به عبارت دقیقتر، قیمت اوراق مزارعه در بازار ثانوی تابع دو عامل خواهد بود: اول - رشد ارزش زمین؛ دوم، سود سالانه که فروشنده و خریدار برای هر سال مالی از اوراق انتظار دارند (موسویان، ۱۳۸۶).
پس با جمعبندی مطالب مذکور چنین باید عنوان کرد که سود صاحبان اوراق مزارعه در مزارعه عادی و به شرط تملیک مقداری با هم متفاوت میباشد بدین صورت که:
الف- پرداخت سود در اوراق مزارعه عادی
در مزارعه عادی سود صاحبان اوراق متشکل است از سهم آنان از محصول سالانه به اضافه افزایش قیمت زمینهای کشاورزی در سررسید اوراق زیرا پس از اتمام عقد و فروش محصول زراعی توسط عامل یا مؤسسه مالی، زمینهای زراعی نیز به فروش میرسد و وجه حاصل از فروش زمین میان صاحبان اوراق به نسبت سهمشان تقسیم میگردد. به طورمعمول ارزش زمینهای زراعی به تناسب رشد قیمت زمین افزایش پیدا میکند؛ در نتیجه به طور طبیعی قیمت اوراق مزارعه بیشتر از قیمت اولیه آنها خواهد بود.
ب- پرداخت سود در اوراق مزارعه به شرط تملیک
در این نمونه از اوراق، زمین زراعی به فروش نمیرسد که بتوان وجه حاصل از فروش را میان صاحبان اوراق تقسیم نمود بلکه اراضی این نمونه از اوراق با توجه به اقساطی که عامل در سر رسید معین پرداخت مینماید به تملک او در میآید. پس در نتیجه در مزارعه به شرط تملیک ،سود صاحبان اوراق عبارت خواهد بود از سهم آنان از محصول به اضافه رقم معینی که در مقابل شرط تملیک در نظر گرفته شده است و از کشاورز گرفته میشود و به صاحبان اوراق پرداخت میگردد.