اکستازی از داروهایی است که از بین روان گردان های دیگر بسیار مورد استقبال قرار گرفته است ؛ دارویی است با درجه ریسک بالا که بستگی به نحوه عمل افراد دارد. توجه به این نکته ضروری است که حتی مصرف یک نوبت اکستازی می تواند به مرگ ناگهانی فرد منجر شود.
- مطالعات انجام شده در بسیاری از نقاط جهان حکایت از آن دارد که مصرف روان گردان و مخدر در رانندگی منجر به بروز تصادف مرگبار بسیاری شده است. زیرا توهم حاصله در نتیجه مصرف اکستازی به حدی است که سبب ایجاد اعتماد بنفس کاذب در راننده می شود تا اندازه ای که فرد تصور می کند از تسلط بیش از حد و کامل بر اتومبیل برخوردار است. بنابراین شروع به کارهای جنون آمیز و خطرناکی مثل سبقت­های غیر مجاز، سرعت های وحشتناک و حرکت در مسیرهای ممنوع می­ کند. مصرف مقادیر اکستازی منجر به بروز توهم خصوصاً توهم بینایی در فرد می­ شود. چنین توهمی گاهی به قدری است که فرد متوجه حرکت اتومبیل نیست و به هوای اینکه توقف کرده در اتومبیل را باز می­ کند تا پیاده شود. بسیار دیده می­ شود برخی از جوانان جان خود را در نتیجه این موارد از دست داده­اند و علاوه بر اتومبیل خود منجر به انحراف سایر خودروهای عبوری و برخورد با آنها شده ­اند. در اثر توهمات شنوایی و بینایی و دیگر حواس ناشی از مصرف اکستازی مصرف کنندگان در حین رانندگی بدون اینکه متوجه خطرات بشوند دست به کارهایی می­زنند، مثلاً پنجره را باز کرده و به پایین می­پرند یا اینکه خود را از ماشینی که به سرعت در حال حرکت است به پایین پرت می­ کنند. این افراد چیزهایی که واقعیت ندارد، می­بینند و می­شنوند.

افراد بعد از ترک این مواد دچار بازگشت خطرات توهمی و ناراحت کننده می­شوند و در صورت استفاده مکرر از این قرص ها، پس از مدت کوتاهی به طرز دردناکی جان می­سپارند. همچنین استفاده از این قرص ها با ایجاد اعتماد به نفس کاذب و توهم، فرد را وادار به انجام کارهای خطرناک از قبیل پرتاب کردن از ارتفاع یا رفتارهای دیوانه وار در حین رانندگی می کند. با یک جمع بندی کلی دربارۀ رفتارهای رانندگی پس از مصرف اکستازی، می توان اذعان داشت که مصرف کنندگان بعد از استفاده از هوشیاری کامل برخوردار نیستند در حالی که رانندگی از جمله اعمالی است که به هوشیاری کامل نیازمند بوده و راننده باید توجه و تمرکز کامل نسبت به رویدادهای اطراف خود داشته باشد ( بریری، ۱۳۸۷، ص ۱۲۸ ).

۲-۶- مستی و مسمومیت ناشی از استعمال مواد مخدر

امروزه مشروبات الکلی و مواد مخدر، در زمره­ی بلایای شخصی و اجتماعی شناخته می­شوند؛ به گونه ­ای که استعمال آن­ها، زیان­ بار ترین نتایج و ضررهای ممکن را از حیث سلامت شخصی و آسیب­های اجتماعی را به دنبال دارد و در موارد بسیاری، زمینه ساز وقوع جرائم هولناک است. به همین دلیل، دولت­ها در چارچوب کیفری داخلی و نیز پیمان­ها و مقررات بین المللی، در جهت مبارزه با این معضل تلاش می­ کنند.
همچنانکه استعمال مواد تخمیری، تقطیری (الکی) در عنای علمی و کنونی ریشه در گذشت­های بسیار دور بشر دارد، استفاده از مواد تخدیری (مخدر) نیز- به عنوان جانشین­های شیمیایی مؤثر بر عملکرد جسمی و روانی انسان – به عصر حجر در گذشته_­­های دور باز می­گردد.
آثار به جای مانده از مصریان قدیم (۳۵۰۰سال پیش از میلاد مسیح)، موضوع استفاده از تریاک در مراسم مذهبی را به اثبات می­رساند. در قرن شانزدهم پیش از میلاد مسیح، برخی کتب مرجع مصریان، تریاک را در زمره­ی داروهای دردکش یا مسکن درد برشمرده­اند. قبایل بومی آمریکای جنوبی، نسبت به استعمال کوکائین از حداقل پنج هزار سال قبل نامبردار شده ­اند.
از گذشته_­­های دور، مردم گیاهان خاصی را به منظور تخمیر یا تخدیر و به تعبیری تحصیل حالت مستی یا نشئگی، در کنار مقاصد مذهبی، دارویی و نیز اقتصادی کشت و پرورش می­داده­اند. تا قرن نوزدهم میلادی، اصولاً دو نوع از مواد ترکیبی تریاک که از شیره­ی خشخاش به دست می­آیند، مورد توجه بوده است و نام مورفین و کودئین به خود گرفتند. صرفنظر از خواص اعتیاد آور این مواد، پزشکان آن­ها را برای درمان تنوع عظیمی از بیماری­های انسانی به کار می­برند.
بعدها مواد و مشتقات دیگری از تریاک وارد بازار گردید که آثار آن­ها به اعتیاد ایجاد حالت اعتیاد آور، به مراتب شدیدتر بوده است. در سال ۱۸۹۸، کمپانی بایر در آلمان، داروی افیونی و آرامش بخشی با فرض جانشین غیر اعتیاد آور برای مورفین و کودئین معرفی نمود ؛ این ماده با نام تجاری هروئین وارد بازار گردید. امروزه ثابت شده است که این ماده از حیث اثر به مراتب از مورفین اعتیاد آورتر است.
با گذشت زمان و در نتیجه­ گسترش مصرف محصولات مواد مخدر، دولت­ها قوانین متعددی را در جهت محدودیت خرید، فروش و هر گونه انتقال و قاچاق تریاک و مشتقات آن مقرر کردند و حتی پیمان­هایی در سطح بین المللی و در جهت مبارزه با این پدیده­ شوم منعقد شد. اگر چه، این واقعیت غیر قابل کتمان است که ایجاد محدودیت­های قانونی در این ارتباط، انگیزه­ های مادی سوداگران مرگ را در این زمینه- با توجه به گسترش زمینه­ استقبال از این مواد از سوی برخی افراد-افزایش داد.
استفاده­ی گسترده از کوکائین تا اواخر دهه­ هشتاد میلادی بوده است. به تدریج ماده­ای همچون کراک- که از پودر کوکائین ارزانتر است – با توجه به سرعت و میزان تأثیر گذاری زیاد، وارد بازار گردید. بدیهی است معتادان همواره در پی جستجوی راه های نوینی برای حصول حالت اعتیادند؛ لذا در سال ۱۹۸۹م. وقتی که ترکیبی از کراک و هروئین – که کرانک نامیده می­ شود- وارد بازار شد مورد استقبال شدید واقع گردید.
امروزه، داروهای توهم­زا و اعتیاد آور دیگری نیز ساخته شده ­اند که یک تزریق از آن­ها، افراد عاقل را مجنون می­ کند و باعث چنان خیالات موهومی شده که فرد، حتی هویت خود را فراموش کرده و از جهان حقیقی خارج می­شودو واقعیت را به خود رؤیایی و آن هم، رؤیای دلخواه می­بیند. این داروها را مولد روان پریشی نیز می­گویند؛ چون علاوه بر ایجاد توهمات، موجب قطع تماس با واقعیات نیز می­شوند. بیش از صد نوع توهم زای طبیعی کلاسیک، عبارتند از سیلوسبین که از نوعی قارچ به دست می ­آید و مسکالین که از کاکتوس پیوت استخراج می­ شود. توهم زای کلاسیک مصنوعی که شناخته شده ترین آن ال. اس.دی است، اثرات سوئی بر افراد می­ گذارد و تأثیرآن به حدی شدید است که با یک بار استعمال، ممکن است تا ماه ها خیالات موهوم در انسان به وجود آورد. این داروها، اثرات قابل ملاحظه­ی بالینی مثل اضطراب یا افسردگی شدید، ترس از دیوانه شدن، اختلال در قضاوت و در عملکرد­های شغلی و اجتماعی و اندیشه پردازی پارانوئید را در جریان مصرف یا کمی مصرف پس از آن به همراه دارد. از جمله علائم دیگر مصرف، ایجاد حالت تحریکی یا تهاجمی شدید است که می ­تواند باعث دیگرکشی یا خودکشی گردد (گودرزی و کیانی، ۱۳۸۹، ص ۱۲۶).

۲-۷- نگاهی اجمالی به دلالت حرمت استعمال مواد مخدر

مواد مخدر در زمان صدر اسلام شناخته شده نبودند و در نتیجه در مورد آن سئوالی از ائمه معصومین ( ع ) نشده است تا حکم خاص آن بیان شود. زیرا غالب روایات منقول از ائمه اطهار (ع) در پاسخ به سئوالاتی ارائه شده اند که در عصر آنان مطرح بوده است.
فقهای معاصر در ابواب اطعمه و اشربه و مکاسب محرّمه اشاره به حکم فقهی مواد مخدر و دلایل و مستندات آن نموده ­اند. قواعد عمومی فقه و عمومات و اطلاقات کتاب و سنت بیانگر این مطلب هستند که اولاً استعمال مواد مخدری که ضرر فاحش دارند حرام است، مگر آنکه ضرورت و اضطرار پزشکی آن را اقتضا کند. ثانیاً خرید و فروش آنها هم باطل است مگر آنکه به قصد بکارگیری آن مواد در امور منافع عقلایی حلال باشد که آنهم تحت نظارت مسئولان دولتی صورت بگیرد.
قائلین به این نظریه برای اثبات نظر خود به چند دلیل عمده تمسک کرده اند :
دلیل اول : تنقیح مناط قطعی حرمت مسکرات :
از ادلۀ حرمت مسکرات بدست می آید که مسکرات تنها به عنوان مسکر حرام نیستند، بلکه علت حرمت آنها آثار و نتایج سوئی است که بر فرد و جامعه از نظر جسمی و روحی می­گذارند. مرحوم آیت الله بروجردی ( رحمه الله علیه ) در ملاقات با رئیس سازمان جهانی مبارزه با الکل فرموده­اند: «علت حرام بودن شرب خمر، مسکر بودن و زوال عقل است و وقتی زایل شد، تکلیف هم ساقط می­ شود و انسان به مرحله حیوانی سقوط می­ کند»
در این آثار بعینه و بلکه شدیدتر در مواد مخدر هم وجود دارد. از این استعمال آنها نیز مانند استعمال مسکرات حرام است. مرحوم شهید مطهری در این باره می فرماید :
«در زمان شارع تریاک و اعتیاد به آن وجود نداشته است و ما در داله نقلیه دلیل خاصی درباره تریاک نداریم اما به دلایل حسی و تجربی زیان ها و مفاسد اعتیاد به تریاک محرز شده است. پس در اینجا با عقل و علم خود به یک ملاک یعنی یک مفسده لازم الاحتراز در زمینه تریاک دست یافته­ایم. و ما به حکم این که می­دانیم که چیزی که برای بشر مضر باشد و مفسده داشته باشد از نظر شرعی حرام است. حکم می­کنیم که اعتیاد به تریاک حرام است و اگر ثابت شود که سیگار سرطان زا است یک مجتهد به حکم عقل حکم می کند که سیگار شرعاً حرام است ( مطهری، ۱۳۶۹، ص ۵۲ ).
با توجه به این اثرات سوء، به نظر می­رسد که مواد مخدر ومکسرات در آثار زیانبار، مشترک بوده و دارای یک حکم معینی حرمت و وجوب اجتناب از استعمال باشند. احکام شرعی تابع وضعیت از یک سلسله مصالح ومفاسد واقعی است و همه اوامر شرعی ناشی از مصالح لازم الاستیفائی هستند و همه نواهی شرعی ازیک مفسده واجب الاحترازی نشأت گرفته­اند و حکمتها ومصلحتها ومفسده های احکام به گونه ­ای است که اگر عقل انسانی از آنها آگاهی یابد همان حکمی را می­ کند که شرع مقدس کرده است (اسعدی،۱۳۷۹،ص ۸۴).
در کتب روایی از مسکرات و آثار سوء آن زیاد آورده شده است و می توان برای اثبات حرمت مواد مخدر به آنها تمسک کرده بعضی از روایات عبارتند از :
” ماروا علی بن یقطین عن ابن الحسن الماضی (ع) قال : ان ّ الله عزّ وجل ّ لَم یُحَرّم ِ الخمر لاسمها ولکن حَرَّمها لعاقبتها فما کان عاقبته عاقبه الخمّر فهو حَمر “
خداوند خمر را به خاطر نام آن حرام نکرده بلکه آن را به علت آثار و نتایجی که دارد حرام نموده، ودر نتیجه هر چیزی که دارای آثار خمر باشد حکم خمر را دارد وحرام است(عاملی،۱۴۱۳، ص۲۷۳ ).
امروزه از طریق علم و تجربه ثابت شده که آثار سوء و ویرانگر مواد مخدّر بر فرد و جامعه بسیار شدیدتر و زیانبار تر از مشروبات الکلی است به همین سبب دارای یک حکم هستند.
“ماورا محمدبن عبدالله عن بعض اصحابنا قال : قلت لا بی عبدالله (ع) لم حَرَّم الله الخمر ؟ قال : حَرَّمها لفعلها وفَسادها “
از امام صادق (ع) سئوال کردم که چرا خداوند خمر را حرام کرده است ؟ حضرت فرمودند : خداوند خمر را به علت آثار سوء و فسادی که دارد حرام نموده است.
” ماروا علی بن یقطین عن ابی ابراهیم (ع) : قال : ان الله عزّوجلّ لم یُحرَّم الخمر لاسمها ولکن حرَّمها لعاقبتها فما فَعّل فعل الخمر فهوخمر “
خداوند خمر را به خاطر نام آن حرام نکرده بلکه آن را به علت آثار و نتایج سوئی که دارد حرام نموداز این رو هر چیزی که دارای آثار خمر باشد، خمر است و کلمه آن را دارد (همان، ص ۲۷۴).
اشکال ونقدی که بر این مسأله است که ممکن است مقتضای قاعده حلیّت اشیا اقتصار به عنوان مسکرات وعدم تعدی از آن به مواد مخدر است ؛ زیرا مواد مخدر مسکر نیستند در نتیجه حکم آنها را هم ندارند و از طرفی دلایلی وجود دارد دال براین که مسکر به عنوان مسکر حرام است وعلت حرمت خمر مسکریت و مست کننده بودن آن است، در نتیجه عنوان مسکریت دخیل در حکم است وتعّدی از آن به مواد مخدر نیازمند دلیل است وچنین دلیلی وجود ندارد. از این رو نمی­ توان تنقیح مناط قطعی انجام داد و تنقیح مناط طنّی هم از نظر فقهی باطل است و نمی تواند مستند حکم شرعی قرار بگیرد (صدر،۱۴۱۷، ص۲۱۶-۲۲۰).
پاسخ این نقد واشکال این است که مواد مخدر هم دارای مراتبی از مسکر ومسکرّیت هستند و به همین دلیل می توان آنها را از مسکرات محسوب نموده ؛ زیرا این موارد همانند مسکرات دیگر موجب نوعی مسکر و اختلال حواس و عدم قدرت بر حفظ تعادل و پیرایش نشاط کاذب می­شوند، و امروزه از نظر علمی ثابت شده که همه اقسام مواد مخدر بر سلسله اعصاب مرکزی اثر گذاشته و حالت غیر طبیعی و احساسهای کاذب ولی ادراکی برای انسان به وجود می آورند، از نظر سازمان بهداشت جهانی مواد مخدر علاوه بر معنای خاص، معنای عامی نیز دارد و شامل تمامی مخدرّها، محرکها،توهم زاها، آرام بخش­ها ومسکنها می­ شود والکل در پایین ترین طبقه و در ردیف کافئین (قهوه ) و نیکوتین قرار دارد و این بیانگر این نکته است که مواد مخدر به معنای خاص آن مسکر آورتر و زیانبارتر است و باید به طریق اولی حرام و این بیانگر نکته است که مواد مخدر به معنای خاص آن مسکر آورتر و زیانبار است و باید به طریق اولی حرام باشد. درست است که مواد مخدر داخل درعنوان خمر نیستند؛ زیرا متبادر از خمر چیزی است که مایع بالاصاله باشد نه جامد، ولی حکم حرمت استعمال و خرید و فروش شامل همه مسکرات می شود چه مایع باشند و چه جامد و مواد مخدر خم مسکر هستند واز پیامبر اکرم (ص) روایتی نقل شده دال بر این که هر مسکری حرام است (کل مسکر حرام ) و این عبارت اطلاق دارد و شامل مسکرات جامد هم می­ شود (اسعدی، ۱۳۷۹، ص۹۰).
دلیل دوم : سیره وبنای عقلا :
دلیل دوم به قائلین به حرمت استعمال مواد مخدر سیره عقلا ست که سیره عقلا در طول تاریخ بر اجتناب و پرهیز از مواد مخدر است و این سیره از طرف شارع مقدس رد نشده و در نتیجه باید بر اساس آن از مواد مخدر اجتناب کرد. هر چند در وجود این سیره و بنای عقلا تردیدی نیست. ولی سیره عقلا زمانی حجیت دارد که به نحوی قطعی ویقینی کاشف از موافقت معصوم (ع) باشد ودر واقع امضاء و تقریر صادره از معصوم (ع) حجت است نه خود سیره و بنای عقلا از این رو سیره باید در زمان معصوم وجود داشته ومورد نهی شارع هم قرار نگرفته باشد، تا بتوان به آن استناد نمود. ولی به نظر می رسد که این سیره چنین کاشفینی ندارد؛ زیرا مواد مخدر در زمان ائمه معصومین (ع) وجود نداشته تا مورد نهی آنان قرار بگیرد به همین دلیل نمی توان برای اثبات حرمت مواد مخدر به این سیره استناد کرد (صدر،۱۴۱۷، ص۲۱۹ ).
دلیل سوم : قاعده لاضرر و لاضرارفی الاسلام
این قاعده یکی از مهمترین وبنیادی­ترین قواعد فقهی است که در بیشتر ابواب فقهی مورد استناد قرار می گیرد وحتی مستند بسیاری از احکام فقط همین قاعده است( محقق داماد، ۱۳۸۹، ص۲۸ ).
بسیاری از مراجع تقلید و فقهای عظیم الشأن با استناد به همین دلیل به حرمت استعمال مواد مخدر حکم نموده و بر اساس این قاعده هر چیزی که ضرر فاحش دارد حرام می­باشد ومشمول آیه شریفه “ولا تقلوبایدیکم الی التهلکه ” (بقره /۱۹۵ ) است (مکارم، ۱۳۷۴، ۲۱۷).
امام جعفر صادق (ع) می فرماید :
“کل شیءٍ فیه المضره علی بدن الانسان من الحبوب والثمار حرام اکله الاّ فی حال الضروره.”
هر چیزی که به بدن انسان ضرر برساند، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت (عاملی،۱۴۱۳، ص۲۷۵ ).
به نظر می­رسد که مهمترین دلیل حرمت مواد مخدر همین قاعده “لاضرر ولاضرار فی الاسلام می باشد، بخصوص که ضرر وزیان این مواد اولا ًفاحش وشدید است. ثانیاً آثار آن به خود فرد مصرف کننده آن مواد منحصر نمی­ شود بلکه خانواده واطرافیان فرد معتاد وکل جامعه بشری از این بابت متحمل خیارات وزیانهای شدید وغیر قابل جبرانی می­شوند و خود فرد معتاد هم قدرت تعقّل و ادراک و تفکرش را از دست می­دهد وتبدیل به موجودی بی روح و احساسی می­ شود که نسبت به همه امور بی تفاوت است. استعمال مواد مخدر از مصادیق بارز هلاکت ونابودی تدریجی است. مواد مخدر در حکم سم خطرناکی هستند که به تدریج وارد بدن انسان شده و در نهایت به هلاکت و نابودی او و یا ضرر و زیان شدید منجر می­شوند (صالحی، ۱۳۸۱،ص۴۹ ).
تعبیر مرحوم علامه طباطبایی (رحمه الله ) از آیه شریفه “لا تلقوا باید یکم الی التلکه ” اطلاق براین دارد که مقصود نهی از ارتکاب هر عملی است که موجب هلاکت و نابودی انسان شود (طباطبایی،۱۳۸۳، ص۱۹۰ ).
دلیل چهارم قائلین به حرمت استعمال مواد مخدر: آیه مربوط به حلیت طیبات و حرمت خبائث “الذین یتعمون الرسول النبی الا می الذی یجدونه مکتوباً عندهم فی التورته و الانخبیل یأمرهم بالمعروف وینهم عن المنکر ویحّل لهم الطیبات ویحرم علیهم الجنائث ویضع عنهم اصرهم والاغلال التی کانت علیهم الجنائث ویضع عنهم اصرهم والاغلال التی کانت علیهم فالذین امنوا به وغرروه ونصروه واتبعو النور الذی انزل معه اولئک هم المفلحون". (اعراف /۱۵۷ )
پاکیزه ها بر آنان جلال و پلیدها را بر آنان حرام می دارد.
شارع مقدس هر خیری را که خبیث است و ضرر فاحش دارد حرام کرده است، و مواد مخدر با توجه به مضرّرات و آثار سوئی که بر فرد وجامعه و همه انسانیت از نظر روحی و جسمی دارند جزء خبیث­ترین اشیا هستند. شاید مهمترین ضرر مواد مخدر آسیب رساندن به عقل و قدرت ادراک وتفکر است، و محافظت از عقل از نظر شرعی از بزرگترین واجبات انسانی است و به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی (رحمه الله ) اساس احکام دین اسلام حفظ عقل سلیم است. از این رو اسلام از هر عملی که به عقل سلیم آسیب برساند نهی کرده است (همان،ص۱۹۳).
ایشان علت نهی شرابخواری و حرام بودن آن در اسلام همین نکته است؛ زیرا مصرف مشروبات الکلی باعث مستی و زایل شدن عقل و در نهایت تهدید سعادت بشری می­گردد و درست به همین دلیل و مناط، مواد مخدر هم از خبائث محسوب شده و استعمال آنها حرام است.
و در آخر این مبحث را با سخنی از آیت الله العظمی گلپایگانی به پایان می بریم :"ضرر این سموم مهلک وخطرات خانمان سوز آن برای دین وایمان و شرف و استقلال و سلامت روح وجسم و همه شئوون جامعه از واضحات است. هر عمل و معامله و حمل و نقلی که موجب سلب مصونیت جامعه اسلامی از خطر ابتلای افراد به اعتیاد به این سموم گردد موکّداً حرام است، و نهی از منکر و جلوگیری از آن علاوه بر این که از وظایف مستقیم حکومت است بر همگان نیز طبق ضوابط شرعی واجب است و همه باید هم آهنگ از این منکر وسایر منکرات که موجب فساد و تباهی اخلاق اسلامی جامعه است جلوگیری نمایند ” (گلپایگانی، ج۲، ص۱۸۷).

فصل سوم: وضعیت فقهی ارتکاب جرم در حال مستی

۳-۱- مسئولیت

۳-۱-۱- برهان مسئولیت