محتوا. مدیران ارشد با انتخاب دقیق ابعاد مورد تاکید نقاط مرجع استراتژیک می‌توانند بر چارچوب ذهنی موضوع‌های معتنابه سازمان به گونه‌ای اثر بگذارند که موجب انگیزش اعضای سازمان و تمرکز آنها بر فعالیتهایشان شود. کارایی شرکت باید به طور مستقیم از انتخاب نقاط مرجع استراتژیک تاثیر گیرد. استدلالی که فیگن‌بام به کار می‌برد، به شرح زیر است:

• • سازمانهایی که نقاط مرجع داخلی و خارجی را با هم استفاده می کنند، عملکرد بهتری نسبت به سازمان هایی دارند که به طور غالب بر روی یکی از نقاط مرجع داخل یا خارج متمرکز می شوند

• • سازمانهایی که از هر دو جهت گیری به سمت آینده و گذشته استفاده می کنند، عملکرد بهتری نسبت به سازمان هایی دارند که فقط بر روی گذشته یا آینده تمرکز می کنند

• • سازمان هایی که نقاط مرجع های چند بعدی(تاکید همزمان بر ابعاد داخلی، خارجی و زمانی) استفاده می کنند، عملکرد بهتری نسبت به سازمان هایی دارند که تنها از یک یا دو نقطه مرجع استفاده می کنند

• • سازمان هایی که از نقاط مرجع چتد بعدی استفاده می کنند نسبت به سازمان هایی که نقاط مرجع کمتری دارند، ابعاد بیشتری از بهبود عملکرد را تجربه می کنند( مانند سود آوری، رشد، کیفیت، نوآوری و مسئولیت اجتماعی)

ترکیب‌بندی. نظریه پردازان اقتضایی و مدیریت تاکید زیادی بر روی هماهنگی بین عناصر داخلی سازمان (مانند استراتژی، ساختار، تکنولوژی، سیستم ها و فرایندها) و محیط آن داشته‌اند. اثربخش‌ترین سازمان‌ها، با به کارگیری منطق هماهنگی در مورد نقاط مرجع، ثبات داخلی را از طریق ابعاد و متغیرهای حاوی نقاط مرجع کسب می‌کنند. جایی که اعضای سازمان، محرکهای پیچیده یا هدفهای گیج کننده دریافت می‌کنند، اثربخشی نقاط مرجع کم رنگ تر خواهد بود
تغییر. اثربخش‌ترین سازمان ها به طور مستمر و مداوم نقاط مرجع خود را تصحیح می‌کنند تا بر چالشها و فرصتهای جدید در محیط خود تمرکز بیشتری داشته باشند. این کار انتقاد وارد بر مدلهای طبیعی را مرتفع می‌کند. سازمانها به طور دائم و متناسب با شرایط، نقاط مرجعی را انتخاب می‌کنند که تناسب بیشتری با محیط دارد.
اجماع. اگر اعضای سازمان ادراک یکسانی از نقاط مرجع در اختیار هم قرار ندهند، در این صورت چارچوبها و تصمیم های متخذه در جهت های مختلف جاری خواهند شد. اثربخش ترین سازمان ها با سطوح بالای توافق و اجماع میان مدیران ارشد و اعضای سازمان در خصوص نقاط مرجع شان شناسایی می شوند (رضوانی، ۱۳۸۵؛۷۰).
۸نمودار۲-۵:تعاملهای رقابتی: دیدگاه ترکیبی از نظریه چشم‌انداز
ساختار صنعت
استراتژی سازمان
استراتژی رقابتی
نقاط مرجع استراتژیک
ایجاد گرایش ریسک‌آمیز
منبع:فیگن بام و توماس:۲۰۰۴
در برخی از مطالعات انجام شده در این زمینه، نقاط مرجع استراتژیک با نظریه چشم‌انداز به جای یکدیگر هم بکاررفته است.
نقاط مرجع^[۲۳۶]. اگرچه الگوبرداری^[۲۳۷] به عنوان یک فن مدیریتی آشکار و سنجیده، به طور نسبی، یک فن جدید است و هنوز به صورت رسمی به وسیله بسیاری از سازمانها در حوزه های سازمانی، مورد استفاده قرار نگرفته است، بسیاری از مدیران در ارزیابی خود، سازمانی که بر آن مدیریت می‌کنند و تصمیمهایی که می گیرند، به نحو آشکاری برمبنای اعتبار تلویحی اطلاعاتی از درون و بیرون سازمان است که از نقاط مرجع سرچشمه می گیرد. در واقع واتسون فرایندهای گونه به گزینی غیررسمی را در برگشت به تیلوریسم و تحلیل مقایسه‌ای فرایندهای کار، از خود به یادگار گذاشته است. تعدادی از نویسندگان این نکته را مطرح کرده اند که یک نظریه و تئوری رسمی قابل قبول برای تدوین نقاط مرجع وجود ندارد (کانمان و ورسکی، ۱۹۸۶). مفهوم نقاط مرجع ریشه در روانشناسی ادراک^[۲۳۸] دارد. بحث این است که در هنگام ارزیابی جایگزین ها سازوکار ادراکی بشر برای مشاهده و در نظر گرفتن تفاوتها به جای مشاهده سطوح مطلق ظاهر می شود (فستینگر، ۱۹۵۴، ص۲۳). در واقع برخی نیز گفته‌اند، نقاط مرجع باید نسبت به موضوع‌هایی که بر استراتژیهای رقابتی و تصمیم‌گیریهای استراتژیک مدیران اثر می‌گذارد، تعیین شود (مارس و شاپیرا^[۲۳۹]، ۱۹۹۲؛ شاپیرا، ۱۹۹۵).

فیگن‌با‌م و توماس، نقاط مرجع استراتژیک را به مثابه هدفها و یا معیارهایی تعریف می‌کنند که مدیران آنها را برای ارزیابی انتخابهایشان و نیز علامت دادن به سایر افرادمحوری سازمان و یا تعیین اولویتهای سازمانی به منظوراتخاذ تصمیم‌های استراتژیک مورد استفاده قرار می دهند. بر خلاف هدفهای عملیاتی، نقاط مرجع استراتژیک به معیارهای استراتژیک شباهت دارند، زیرا آنها برای ایجاد شایستگی‌های اصلی مورد استفاده قرار می‌گیرند که برای کمک به شرکت در دستیابی به مزیت های رقابتی به کار می آیند (واتسون، ۱۹۹۳). از این‌رو به عنوان مثال، اصطلاح استراتژیک، تفاوتهای کیفی میان تصمیم ها برای اجرای سامانه اطلاعاتی منابع انسانی و تصمیم گیری برای کاهش ۲۰ درصدی هزینه ها برای یک چنین سامانه ای در سال آینده را نشان می دهد. تصمیم اول، شاید، به مشارکت و کمک در کسب مزیتهای رقابتی شرکت توجه دارد و تصمیم دوم، برای سامانه منابع انسانی عملیات اجرایی در کوتاه مدت، محدودیت ایجاد می‌کند. از این گذشته، برخلاف بیشتر معیارهای سنتی برای قضاوت در خصوص عملکرد و کارایی، نقاط مرجع استراتژیک لزوما از اهداف سازمانی از پیش تعیین شده و یا افرادی که در پی افزایش کنترل بر کارکنان هستند، سرچشمه نمی گیرند. بلکه، آنها به وسیله مدیران ایجاد می شوند تا تصمیم گیری را آسان تر کنند. در نتیجه، نقاط مرجع استراتژیک برای تعیین اهداف و هدف گذاری مورد استفاده هستند و از این رو، برای تصمیم های استراتژیک مدیران کاربردهای مهمی دارند. با بهره گرفتن از نقاط مرجع استراتژیک، فرضیه هایی را برای تعیین سیاست ها و کارکردهای منابع انسانی تعریف شده است و برخی از نویسندگان (فیگن‌بام و هوارد) برای تشریح چگونگی و چرایی تصمیم مدیران برای جایگزینی فعالیت ها در پی آن هستند. ولی چه چیزی نقطه مرجع متناسب با سطح سازمان را تشکیل می دهد؟ چارچوب های نظری متفاوت، سازوکارهای متفاوتی را برای مقایسه ارائه می دهند. برای مثال دیدگاه مبتنی بر هدف و دیدگاه مبتنی بر منابع، اهمیت اهداف داخلی و قابلیت های سازمان را به عنوان نقاط مرجع حیاتی مطرح می‌کنند. اقتصاددانان صنعتی و سازمانی، نظریه های وابستگی منابع و نهادی های جدید علایق بیرونی مانند رقبا، عرضه کنندگان، مشتریان و سایر ذینفعان غیر اقتصادی را به عنوان نقاط مرجع محوری معرفی میکنند. سرانجام متون مرتبط با هویت سازمانی، نیت استراتژیک و تغییر و سازگاری سازمانی بر اهمیت زمین، به ویژه گذشته وآینده به عنوان نقاط مرجع محوری پای می فشارند.
دو تن از نویسندگان اشاره کرده اند که نقاط مرجع مبتنی بر نگاه به داخل و خارج و زمان نمی توانند منحصرا به صورت دو طرفه مورد توجه قرار گیرند، بلکه از آنها می توان به عنوان عوامل یک مجموعه چند بعدی استفاده کرد. از این رو آنها استفاده از یک ماتریس سه بعدی را توصیه کرده اند. که شامل دامنه وسیعی از متغیرها به عنوان ابزاری برای نشان دادن این است که چگونه تصمیم- گیران سازمانی به طور هم زمان نقاط مرجع چندگانه را در نظر می گیرند. آنها خاطر نشان می‌کنند که تصمیم گیران سازمان، وضعیت خود را در معیارهای فرایندی و دستاوردها (بعد داخلی)، که در طول زمان گذشته، حال و آینده ( بعد زمان) بر اساس جهت گیری های رقبا، مشتریان، عرضه کنندگان و سهامداران تولید شده و می شوند ارزیابی می‌کنند. از این رو معیار مشخصی از طریق تعامل ملاحظات داخلی، خارجی و موقتی به دست می آید. سرانجام این که ترکیبی از معیارهای منتخب یا نقاط مرجع را ارائه داده‌اند که کاربردهای مهمی هم برای انتخاب رفتار استراتژیک و هم برای عملکرد سازمان دارد. برای مثال، آنها مطرح کرده اند که سازمان هایی که بالاتر از نقاط مرجع استراتژیک خود قرار می گیرند موضوع های جدید را به صورت تهدید می بینند و خود را جمع کرده، سخت و کم انعطاف شده و فرایندهای تصمیم گیری متمرکز، رفتار ریسک گریز، محافظه کارانه و روش دفاعی را در پیش می گیرند. سازمان هایی که در زیر نقاط مرجع استراتژیک خود قرار می گیرند موضوع های جدید را به صورت فرصت مورد توجه قرار می دهند و با اتخاذ روش شجاعانه، خود را درگیر آن فرصت ها می‌کنند. فیگن‌بام و هارت (۱۹۹۶)، ماتریس نقاط مرجع خود را بر روی همان عواملی بنیان نهاده اند که که در تحلیل استراتژیک مورد توجه قرار دارد. این عوامل شامل قابلیت های داخلی سازمان، ساختارها، فرایندها، چالش های محیطی، فرصت ها و نیازها است. وقتی نظریه نقطه مرجع استراتژیک در سطح سازمان به کار گرفته شود، تایید این دیدگاه که در آن استراتژی، نتیجه یک فرایند عقلایی، آشکار و از بالا به پایین باشد، می تواند به درک این موضوع کمک کند که چرا سازمان ها در وضعیت های به ظاهر یکسان استراتژی ها و تاکتیک های کاملا متفاوتی را اتخاذ می- کنند. وقتی فرض می شود که سیستم های فرعی سازمان، به واقع اقتباس می شوند(در برابر نفوذ و فشار)، آن جنبه هایی از استراتژی سطح سازمان که با آن متناسب باشد، تفاوت های سازمانی در استراتژی ها و تاکتیک ها می تواند از طریق گرایش و تمایل تصمیم گیران استراتژیک سازمان به الف- توجه به مجموعه متفاوتی از نقاط مرجع استراتژیک و ب- درک این که سازمان های آنها در نقاط متفاوتی نسبت به این نقاط قرار دارند(بالا یا پایین) توضح داده شود.
هر چند مینتزبرگ استراتژی را به عنوان الگویی در یک جریان تصمیم گیری مفهوم سازی کرد، اگر محققان فرض می‌کنند که این تصمیم ها بر اساس مذاکرات آشکار و پنهان در میان دامنه وسیعی از کارکردها و علایق (هر یک از آنها برای یک بخش محدود از منابع سازمانی) اتخاذ می شوند. برای تشریح استراتژی سازمان، آنها باید نخست علایق استراتژیک و تصمیم ها را در سطوح سیستم سازمانی تشریح کنند.
از این رو تحلیل بر اساس دو فرض بنا شده است، فرض اول این که استراتژی بر اساس سطوح زمانی یک دستور ناشی از مذاکرات است که از فرایندهای بیشمار تصمیم گیری استراتژیک در سطوح درون سازمانی سرچشمه می گیرد و فرض دوم این که استراتژی منابع انسانی را به عنوان الگوی تصمیم گیری تلقی می‌کنند که با سیاست ها و کارکردهای سیستم منابع انسانی همراه است و فرض می کنیم که استراتژی منابع انسانی در هر دو مورد شرکت دارد و از استراتژی سطح کسب و کار و یا سازمان ظاهر می شود. فیگن‌بام مجموعه ای عوامل را مطرح کرده است که باید به عنوان نقاط مرجع مورد توجه قرار گیرند و از این رو، می توانند چارچوبی از فواید و زیان ها به دست دهد. با وجود چندین عامل که می تواند مورد توجه قرار داشته باشد، به ماتریس سه بعدی نقاط مرجع توجه کرده اند که در آن، عوامل داخلی سازمان، زمان و عوامل داخلی سازمان تشکیل دهنده ابعاد این ماتریس سه بعدی هستند.
بعد داخلی شامل جنبه های داخلی شرکت است. این جنبه ها می توانند به داده های استرتژیک و ستانده های استراتژیک دسته بندی شوند. داده های استراتژیک شامل تصمیم هایی هستند که به مدیران برای نیل به هدف های استراتژیک سازمان مانند قابلیت و شایستگی های استراتژیک کمک می‌کنند(پاداش، تحقیق و توسعه، تبلیغات، ادغام ها، تنوع و اتحاد استراتژیک) و یا فرایندهایی مانند کاهش هزینه، بهبود کیفیت و تولید محصولات جدید(پورتر، ۱۹۸۰) به همین شکل، منظور از ستانده های استراتژیک، هدف های سازمانی است مانند سودآوری، بازدهی سرمایه، نرخ رشد، نوآوری فنی و ریسک(وایزمن و برومیلی، ۱۹۹۶؛ برومیلی، ۱۹۹۰). در هر صورت هم داده و هم ستانده استراتژیک^[۲۴۰]۱ می توانند به عنوان ابعاد مرجع به کار گرفته شوند، اگر چه مطالعات قبلی در خصوص نظریه چشم‌انداز در زمینه استراتژی رقابتی به طور گسترده ای، تنها با یک بعد به نام معیارهای ستانده و در مواردی به صورت معیارهای درامد مورد استفاده قرار گرفته است. بعد دوم، زمان، یک منبع مهم نقاط مرجع برای شرکت به شمار می رود. بعد زمان و الگوی ارزیابی سازمان می‌تواند در سه گروه گذشته، حال و آینده تقسیم و طبقه بندی شود. گذشته، اغلب عامل مهمی در ایجاد نقطه مرجع محسوب می شود. مطالعات سازمان های یادگیرنده نشان داده است که سازمان هایی که دانش را در طول زمان انباشت می‌کنند می توانند از این دانش به عناون یک مزیت رقابتی استفاده کنند. اتکا بر گذشته درخشان مانند علامت تجاری موفق، خوشنامی و اشتهار، نوآوری و …، نقطه مرجعی را به دست می دهد که می تواند موجب جهش در دستیابی مستمر به موفقیت باشد. آینده نیز به عنوان یک منبع برای نقاط مرجع استراتژیک و تصمیم های سازمان تلقی می شود. سازمان ها با احساس قوی استراتژیک(قصد و نیت) می توانند در هنگام تصمیم گیری برای دورنمای ۱۰ یا ۲۰ سال آینده نقش مهمی داشته باشند.
۱۰جدول ۲-۸-دیدگاه‌های نظری: ابعاد و منابع انتخاب شده

۳-۲-۴-۱-۲-۱- نظریه­ آنومی امیل دورکیم
از نظر دورکیم^[۱۶۸]، انحراف در برخی از عوامل اجتماعی، مانند تغییر سریع جامعه و منسجم نبودن افراد آن ریشه دارد. وی آشوب های اجتماعی اواخر قرن نوزدهم را ناشی از تغییر انسجام مکانیکی به ارگانیکی در اثر صنعتی شدن و شهرنشینی سریع می دانست. تغییر سریع جامعه باعث بی هنجاری^[۱۶۹] شد، زیرا هنجارهای اجتماعی تضعیف می شوند یا از بین می روند یا تناقض ایجاد می کنند. دورکیم معتقد است با کاهش یکپارچگی اجتماعی، انحراف و جنایت افزایش می یابد. به نظر وی، انحراف بخش طبیعی و اجتناب ناپذیر همه ی جوامع است(کندال^[۱۷۰]، ۱۳۹۳: ۲۹۱).
به منظور ارائه تعریفی از جرم، دورکیم در ابتدا نشان داد که هیچ عملی را نمی توان فی نفسه جرم دانست. او در کتاب تقسیم کار، مخرج مشترک همه جرایم را مجازات­های اعمال شده می­دانست. به عبارت دیگر، جرم و مجازات همواره با یکدیگر مرتبط می­باشند. دورکیم با توجه به معیار مجازات، جرم^[۱۷۱] را از تخلف^[۱۷۲] متمایز نمود. علاوه بر تمایزات مفهومی بین جرم و تخلف، او ماهیت جرم را در جوامع مختلف مورد بررسی قرار داد. به زعم دورکیم، در جوامع سنتی (همبستگی مکانیکی) جرم عملی است که ضمن جریحه نمودن وجدان جمعی، با واکنش و محکومیت گسترده و عمومی جامعه همراه گردد. با این حال، دورکیم به تمایز ظریفی بین عمل مجرمانه و مجرم در جوامع سنتی اشاره می­ کند. به زعم او در جوامع سنتی علت جریحه­دار شدن وجدان جمعی مجرم می­باشد نه یک رفتار اجتماعی خاص. با توجه به این امر، او معتقد بود که در پژوهش­های جرم­ شناسی باید ماهیت مجازات و کارکردهای آن، مورد بررسی قرارگیرد. اساس جرم­ شناسی دورکیم برپایه ارتباط جرم و مجازات است. به اعتقاد او، تنها در صورتی می­توان به تعریف دقیقی از جرم دست یافت که در این تعریف ویژگی­های مجازات و رابطه آن با جرم مشخص گردد. به عبارت دیگر یک تعریف دقیق از جرم همواره دربردارنده تفسیری از ویژگی­های مجازات است(بیرن و مزراشمیت، ۲۰۱۱: ۱۰۸).
دورکیم با رد باورهای عامیانه­ای که کارکرد مجازات را انتقام، بازدارندگی و اصلاح شخصیت مجرمان می­دانستند، کارکرد حقیقی مجازات را حفظ و تقویت انسجام اجتماعی می­داند. بنابراین در هر زمان که جرمی در جامعه اتفاق می­افتد، این جرم سریعاً بواسطه قوانین جزایی محکوم می­گردد و بدین طریق باورها و ارزشهای مشترک و مورد توافق در جامعه مجدداً از سوی جامعه مورد تأیید و حمایت قرار می­گیرد. به اعتقاد دورکیم، وجود مجازات در جامعه بیشترین اثربخشی و کارکرد مثبت را برای افراد درستکار و همنوا دارد. زیرا این افراد با توجه به مجازات و موقعیت نازل مجرمان در جامعه نسبت به همنوایی با قانون و انجام اعمال اخلاقی و منطبق با عرف، متقاعد می­گردند(همان: ۱۰۸).

براساس دیدگاه دورکیم، می توان پیش فرض های زیر را در تبیین جرم و بزهکاری بیان کرد:
۱- چون جرم و بزهکاری یک پدیده­ عادی است، بنابراین نمی توان برای آنها علل استثنایی و اتفاقی جستجو کرد.
۲- برای شناخت علل وقوع جرم و بزهکاری باید ساختار اقتصادی و اجتماعی جامعه را مطالعه کرد.
۳- چون جرم و بزهکاری پیامد بحران های اجتماعی و اقتصادی است، بنابراین رابطه­ جرم و بزهکاری با ساختار اجتماعی و اقتصادی جامعه امری دایمی است.
۴- یک رفتار اجتماعی به این دلیل که جامعه را جریحه دار نموده و احساسات جمعی را آزرده می کند رفتار انحرافی محسوب می شود و مجازات ها به علت آن است که فشار احساسات جمعی را در حد لازم خود نگه دارند و آسیب ها و جراحاتی را که به احساسات جمعی وارد آمده درمان کنند.
۵- انسجام اجتماعی مبین ارتباط میان بخش های مختلف نظام اجتماعی و بیانگر حدودی است که فرد احساس می کند به نوعی با نظام اجتماعی رابطه داشته و به آن علاقه مند است؛ بنابراین، منحرفان با ارزش ها و هنجارهای جامعه بیگانه هستند(احمدی، ۱۳۸۴: ۴۶-۴۷).
۳-۲-۴-۱-۲-۲- نظریه­ فشار رابرت مرتن
مرتن^[۱۷۳] با اصلاح مفهوم بی هنجاری دورکیم، نظریه­ فشار^[۱۷۴] را مطرح کرد. وی تلاش نمود تا به تبیین این مسأله بپردازد که چرا و چگونه برخی از ساختارهای اجتماعی با اعمال فشار بر برخی از افراد جامعه آنان را وادار به عدم همنوایی و انجام رفتارهای نابهنجار می­ کند(پارکر و موون^[۱۷۵]، ۲۰۱۵: ۸۵). مطابق با این نظریه، وقتی مردم با اهداف فرهنگی مواجه می شوند و به ابزارهای فرهنگی تأیید شده برای رسیدن به این اهداف دسترسی ندارند، تحت فشار قرار می گیرند. این اهداف ممکن است دارایی های مادی و پول باشد؛ ابزار تأیید شده می تواند تحصیلات و شغل باشد. برخی از مردم وقتی از راه قانونی نتوانند به این اهداف برسند، با ابزارهای انحرافی درصدد دستیابی به آنها برخواهند آمد(کندال، ۱۳۹۳: ۲۹۲).
البته مرتن تأکید می کند که واکنش همه افراد نسبت به فشارهای اجتماعی به علت دسترسی نداشتن به فرصت های مشروع برای تحقق اهداف، مشابه نیست و همه فرودستان برای دستیابی به اهداف مقبول اجتماعی دست به انحراف نمی زنند و هر کس به طریقی خود را با محیط سازگار می کند(صدیق سروستانی، ۱۳۹۰: ۴۴).
او پنج نوع واکنش را در ارتباط با فشارها و تنش های زندگی اجتماعی در ایالت متحده، شناسایی نمود که عبارت اند از: همنوایی^[۱۷۶]، نوآوری^[۱۷۷]، مناسک گرایی^[۱۷۸]، کناره گیری^[۱۷۹]، طغیان^[۱۸۰]. قابل ذکر است که به جز همنوایی، چهار شیوه­ دیگر، نابهنجار و انحرافی تلقی می شوند.
۱- همنوایی: رایج ترین واکنش از سوی افراد است. اگرچه، مرتن این موضوع را تبیین نکرد که چرا واکنش اکثریت اعضاء یک جامعه همنوایی است او فقط به ذکر این نکته پرداخت که بدون همنوایی، ثبات و پیوستگی اکثریت جامعه تداوم نمی یابد.
۲- نوآوری: از نظر مرتن، نوآوری وضعیتی است که بر اساس آن اهداف و ارزش های فرهنگی مطلوب و ناظر بر موفقیت، از سوی افراد جامعه پذیرفته می شود. با این حال، ساختارهای طبقاتی جامعه، متصلب و بسته می باشند. در چنین حالتی، افراد به نوعی انطباق نوآورانه و نابهنجار گرایش می یابند. نوآوری، رایج ترین واکنش نابهنجار و غیر طبیعی^[۱۸۱] (بزهکارانه) در جرم‌شناسی است. که بر مبنای آن فرد کجرو از ابزارهای نامشروع برای دستیابی به اهداف مقبول و پذیرفته شده اجتماعی استفاده می کند. بسیاری از جرایم مالی و ملکی همانند (اختلاس، دزدی و سرقت) نمونه های بارزی از واکنش های نوآورانه می باشد. لذا این نوع واکنش نابهنجار، طیف وسیعی از بزهکاری اعم از جرایم یقه سفیدان، تا جرایم عمومی در میان اقشار پایین جامعه را شامل می شود. و عمدتا زمانی به وجود می آید که شکافی عمیق در جامعه بین اهداف و ابزار ایجاد گردد. علاوه بر این، به اعتقاد مرتن این نوع واکنش نوآورانه عمدتاً در میان افرادی که به طور نامناسبی اجتماعی گردیده اند، رایج می باشد.
۳- مناسک گرایی: مرتن، مناسک گرایی را جایگزینی برای نوآوری می داند. از نظر او، مناسک­گرایی نوعی واکنش به فشارها و تنش های اجتماعی است که در قالب آن فرد ارزش های نهادی (ابزارها) را درونی ساخته و در سطحی گسترده با آن درگیر می شود. در حالی که اهداف فرهنگی و هنجارهای مرتبط با آن را انکار می کند. در قالب مناسب گرایی فرد نسبت به اهداف فرهنگی و مطلوب یک جامعه همانند (موفقیت مالی، تحرک اجتماعی سریع و آنچه که موجب رضایت فردی است) بی توجه است. این نوع واکنش عمدتاً در میان اعضاء طبقه متوسط رو به پایین مشاهده می شود. زیرا اعضاء این طبقات پیوسته از سوی والدین در جهت وفاداری و تبعیت از هنجارهای اجتماعی تحت فشار قرار دارند.
۴- کناره گیری: کناره گیری نوعی واکنش (یا انطباق نامناسب^[۱۸۲]) است که در قالب آن افراد نه به ارزش های فرهنگی تقیدی دارند و نه با ابزارهای نهادی و هنجاری همنوایی می کنند. این شکل از انطباق عمدتا در میان افرادی که به دفعات در دستیابی به هدف دچار شکست شده یا قابلیت لازم جهت کسب اهداف مورد نظر جامعه را ندارند، ایجاد می شود. پیامد این امر، نفی و انکار اهداف و ابزارهای نهادی است. کسانی که در چنین وضعیتی قرار دارند، به معنی واقعی از خود بیگانه اند. زیرا، این افراد برغم حضوردر جامعه نسبت به اهداف و ارزش های آن تعهدی ندارند. این گروه از افراد شامل، بیمارانی روانی، ولگردها ، بی خانمان ها، مطرودین اجتماعی، الکلی های مزمن و معتادین می باشند. ویژگی این نوع از واکنش انطباقی، شخصی بودن و در انزوا بودن آن است. لذا، آن را نمی توان واکنشی عام و عمومی دانست.
۵- طغیان: این وضعیت نشانگر بیگانگی از ابزارها و ارزش ها و اهداف مشروع است. در مقابل با عقب نشینی که عملی فردی است، طغیان اساسا عملی جمعی است. واکنش طغیانی (آشوب) زمانی شکل می گیرد که افراد اهداف فرهنگی یک جامعه و ابزارهای دستیابی به آنها را خود­مدارانه، اسطوره ای و خیالی ارزیابی کنند.در چنین حالتی، تعهد و وفاداری افراد نسبت به ارزشها و ابزارهای موجود جامعه کاهش می یابد. درنتیجه،اهداف و ارزش های جامعه با بحران مشروعیت مواجه می گردد. این امر، موجب شکل‌گیری اسطوره ها و آرمان های جدیدی در جامعه می شود که دارای دو کارکرد عمده است. نخست آنکه،اسطوره های جدید جامعه، باید بتوانند عمده ترین دلایل و منابع شکست و ناکامی جامعه را در سطح کلان، شناسایی و مورد بررسی قرار دهند. ثانیاً، اسطوره های جدید باید به بنیان های جامعه ، روابط اجتماعی، لیاقت و شایستگی فردی توجه نماید و بتواند ترکیب دقیقی از این شاخص ها و مؤلفه ها را شناسایی و ارائه نماید(بیرن و مزراشمیت، ۲۰۱۱: ۱۱۵-۱۱۷).
جدول ۱-۳- سنخ شناسی شیوه های سازگاری فردی

نام قومی است که ابتدای آن ازدوازده فرزندحضرت یعقوب۷است و واحدآن«یهودی»،است و هیچ قومی نسبت به پیامبرشان مانند«یهود»،نافرمانی نکرده ودر میان هیچ قومی به اندازه «یهود»،پیامبر مبعوث نگردید.^[۷]صاحب کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ،«یهود»،را واژه ای «عبری»می داند.^[۸] بنابه روایت امام رضا۷،«یهود»،را ازآن جهت«یهود»،نامیدندکه ایشان از نسل «یهودا ، ابن یعقوب» هستند. مفضل نیز از امام صادق۷روایت می کند که قوم موسی را «یهود»،می خوانند،زیرا خداوند می فرمایدکه آنان گفتند:«انّا هْدنا الیک»^[۹]،یعنی ما به سوی تو رجوع کردیم.^[۱۰] «یهود»،از«هادوا»،یعنی توبه کردند،رجوع به حق نمودند،گرفته شده است یعنی مابه سوی تو توبه کردیم وبرگشتیم.«هاد»،«یهود»،«هوداً»،«یهوذا»،به معنی توبه کردن و برگشتن به حق می باشد.به یهودیان،«هود»و«هادوا»نیز گفته می شود.سپس کلمه ی«یهود»،که اصلش«یهوذا»،می باشد، برآنان غلبه پیدا کرده است"یهوذا"،سبطی^[۱۱] ازاسباط دهگانه بنی اسرائیل و چهارمین فرزندحضرت یعقوب۷می باشد.^[۱۲] کلمه«یهود»درابتدا بر سبط «یهوذا»و یا مملکت«یهوذا»، اطلاق شده تا«یهود»را از اسباط دهگانه ای که اسرائیل (بنی اسرائیل)نامیده می شدند ، متمایز سازد.تا آنکه اسباط پراکنده شدند و«یهوذا»به اسارت رفت.پس از آن درکلمه ومعنای«یهود»،توسعه داده شدوشامل تمامی یهودیانی که درسرتاسرعالم پراکنده شده بودند،اطلاق گشت.^[۱۳] برخی معتقدندکه فارسها(ایرانیان) کلمه«یهود»رابریهودیان نام نهادند تا آنها راازدیگر اسیران،جدا سازند.^[۱۴]یهود نسب خودرابه حضرت ابراهیم۷ رسانده اند،او را پدر انبیا دانسته اند ،زیرا تمامی کتابهای آسمانی پس از او برپیامبرانی فرود آمده که همه ازفرزندان وپیروان او بوده اند. زادگاه او را«اور»یا«بابل»می دانند.^[۱۵]قوم حضرت موسی۷ هستند که پس از نافرمانیهای گوناگون و تخطیهای مختلف در نقاط مختلف زمین پراکنده شده و یکی از آن مناطق مهاجرت به حجاز بود و از میان ایشان عده ای به دلیل آن که در کتابهای خود خوانده بودند که هجرتگاه پیامبر اکرم۶ بین دو کوه عیر و احد (دو کوه دراطراف مدینه) خواهد بود، لذا در اطراف کوه احد متفرق شدند: برخی در سرزمین تیماء، برخی در فدک و عده ای در خیبر مسکن گزیدند.آن ها که در تیماء بودند بعد از مدتی به راهنمایی عربی به مدینه(یثرب)آمدند و به دیگران نوشتند که ما سرزمین پیامبر موعود را یافتیم، شما هم بیایید که در پاسخ ایشان گفته شد هرگاه او مبعوث شد ما نیزخواهیم آمد. در مدتی که این یهودیان در جزیرهالعرب بودند موقعیت اجتماعی خوبی یافته و ثروت زیادی به دست آوردند. این خبر موجب نگرانی پادشاه به نام تبع واقع شد و بر آن ها حمله کرد و منطقه ی آن ها را تصرف کرد. یهودیان(شکست خورده) خطاب به پادشاه و نیروهای او گفتند اینجا سرزمین پیامبر موعود است و جز او کسی نمی تواند اینجا رئیس بشود و وقتی او آمد ما به کمک او بر شما پیروز خواهیم شد. تبع دو قبیله ی اوس و خزرج را به آنجا آورده بود اما وقتی پیامبر۶مبعوث شد و به مدینه هجرت کرد اوس و خزرج به او۶،ایمان آوردند و به نام انصار معروف شدند، ولی یهودیان که پیامبر را بهتر می شناختند و منتظر او بودند به حضرتش ایمان نیاوردند و لذا وعده ای که به تبع داده بودند که به کمک پیامبر۶بر او پیروز شوند تحقق نیافت.^[۱۶]
۵- ۴- مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ
منظور از آن یهودیانی است که شرایط اهل ذمّه را در جامعه ی اسلامی پذیرا بوده و پیرو قوانین آن باشند و یا آن که به جهت هدایت بیشتر و بهتر آنان، خداوند به رسول گرامیش۶و مسلمانان فرمان عفو و چشم پوشی صادر می نماید و یا به علّت ضعف قدرت و عدم امکانات مبارزه ی مسلمانان در برابر ناملایماتی که از سوی یهودیان حاصل می گردد، مسلمانان موظف می گردند با مشکلات پدید آمده توسط یهودیان مدارا کرده و لب ازخشم فرو بسته و با دیده ی اغماض بنگرند.انعقاد پیمان نامه جهت صلح و دوستی با یهودیان صلح طلب و به تبع آن مراعات اهل ذمّه و بهره مندی اهل ذمه از حقوق شهروندی در جامعه ی اسلامی .
۵- ۵- مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان جنگ
چنانچه کجروی های یهودیان، مورد اعتراض خداوند قرار گیرد، به علت این شق از عملکرد یهودیان، از سوی مسلمانان با آنان برخورد جدی صورت می گیرد و یا در صورت دروغگوئی یهودیان، وظیفه مسلمانان برملا نمودن دروغهای آنان است تا نیّات پلید ایشان مشخص گردد و یا خداوند متعال مؤمنین را از دوستی با یهودیان در مواردی، برحذر می دارد و یا در مسائل مادّی یا پیمان ها یا معاملات و. . . به مسلمانان خطرات احتمالی از جانب یهودیان را گوشزد نموده و همچنین ادعاهای ناروای یهودیان را خط بطلان کشیده و پس از نصایح و اندرزهای فراوان وکنار آمدنهای بسیار و دادن فرصتهای بی شمار در جهت بازگشت به راه حق و حقیقت، وقتی یهودیان تمام پلهای بازگشت را در پشت سر خود خراب کرده اند، خداوند قاهر، دستور جنگ بر علیه پیمان شکنی ها و خدعه ها و پلیدیهای یهودیان را صادر نموده است و به این ترتیب الگوی قهرآمیز بر اساس آیات قرآن و سیره ی پیامبر اسلام۶حاصل می گردد.
۵- ۶- هدنه(آتش بس)
گاه، جنگ و جهاد به آتش بس منجر مى‏شود که از آن در فقه به مهادنه و هدنه تعبیر مى‏شود.این لغت در اصل به معناى سکون است و اصطلاحاً براى بیان صلح موقت میان مسلمانان و گروهى از کافران حربى به کار مى‏رود. لذا بر آن، موادعه و معاهده که گویاى حالت ناپایدار است، اطلاق مى‏شود. ^[۱۷] شیخ طوسى مى‏گوید: «هدنه و مهادنه به یک معنا و عبارت است از کنار گذاشتن جنگ و رها کردن نبرد تا مدتى».^[۱۸]علامه حلى نیز مى‏گوید: «مهادنه، موادعه و معاهده واژه‏هایى مترادف و عبارت است از کنار گذاشتن جنگ و رها کردن نبرد تا مدتى».^[۱۹]
۶- ساختار محتوایی رساله
در این رساله پس از بیان کلیات تحقیق، نوبت به بررسی بحث اصلی رساله گردیده و آن الگوسازی روش های مواجهه ی قرآن کریم با عملکرد یهودیان است که حاصل آن دست کم دو الگوی مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ و مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان جنگ است که در این راستا آیاتی مورد انتخاب قرار گرفته است که زیرمجموعه های دو بعد مذکور در آن جای دارد و همجنین در ضمن این مطالب، دیدگاه قرآن درباره ی یهود، از نظر اوصاف اخلاقی و اعتقادی نیز در موارد مربوطه مورد بررسی واقع می شود، تا جایگاه یهودیان بهتر مشخص گردد و البته به طور خاص درباره ی دلیل مهاجرت یهود به جزیره العرب و آیات مربوط به علت اصلی مهاجرت(رسالت پیامبر اسلام۶)، به شکل مبسوط مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت؛ زیرا این مسئله، عامل مهم در روند سایر عملکردهای یهود، در مقابل اسلام است؛ توأم با این مرحله، با بهره گیری از تفاسیر و کتب سیره و تاریخی و احادیث معصومین:در ذیل تفاسیر، آیات مربوطه مورد کنکاش قرار گرفته است تا بتوان نتایج مطلوب از این جستجو را حاصل نمود. با مطالعه ی مجموع آیات درباره ی یهودیان، این نتیجه حاصل می گردد که روند مواجهه ی قرآن با یهود بر اساس هدایت آنان و تبلیغ اسلام برای ایشان است و در تمام مواضعی که رفتار قرآن در مواجهه با عملکرد یهودیان، امکان نرمخوئی و مدارا و عفو و اغماض وجود داشته است، این امر صورت گرفته است و فرصتهای زیادی به یهودیان جهت اصلاح امور خویش داده شده است و حتی در مواقعی که مسلمانان مشکلات فراوانی داشته اند و با این حال از این روش رویگردان نشده اند. آیات قرآن کریم احکام ذمیان را رقم می زند که چنانچه در این مسیر همراهی و همکاری با حکومت اسلامی داشته باشند و شرایط اهل ذمّه را بپذیرند، کوچکترین حقی از آنان مضایقه نخواهد شد و با آسایش و آرامش می توانند در این شرایط در کشور اسلامی به زندگی خویش ادامه دهند همانگونه که در کشور اسلامی ایران این مطلب هویدا است؛ لیکن با کجروی ها و پیمان شکنی یهودیان، برخورد قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ (برخورد مسالمت آمیز) به برخورد قرآن کریم با یهود در زمان جنگ (برخورد قهرآمیز) مبدل می گردد و نتایج آن شکست یهودیان در جنگ و پذیرش شرایط خاص و یا بیرون شدن از کشور اسلامی است که همه ی این موارد بازتاب عملکرد یهودیان است و قرآن کریم هر انسانی را مخیّر نموده است تا راه سره را از ناسره تشخیص دهد و طی فرصتها ی مختلف انسان را محک می زند که یهودیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

در مواردی از مسائل یهودیان در صدر اسلام، با توجه به موجز بودن مطالب یهودیان در بعضی مواقع، لذا معیار الگوسازی، عملکرد رسول خدا۶است؛ زیرا اعتقاد این است که رفتار پیامبر اسلام۶آینه ی تمام نمایی از دستورات الهی است که قرآن کریم با عنوان اسوه ی حسنه، از آن یاد می کند و بدان اذعان دارد.^[۲۰] همچنین در آیات فقهی مربوط به مسئله اهل ذمّه سعی گردیده است تا وجوه گوناگون تا حدّی که مقدور بوده است لحاظ شود و تحقیق ابتر نماند.
۷- ساختار شکلی رساله
فصل اول به کلیات تحقیق شامل تبیین مسئله و ضرورت تحقیق و هدف تحقیق وتاریخچه ی موضوع و پیشینه ی تحقیق و روش تحقیق و پیش فرض ها و فرضیه ها و سوالات تحقیق و نوآوری و مزیت تحقیق و روند گردآوری و تحلیل تحقیق و توان تحقیق و محدودیت های تحقیق و منابع تحقیق پرداخته است.
فصل دوم به بررسی مواجهه ی قرآن کریم با اخلاقیات و ادعاهای یهودیان در دو بخش می پردازد: که بخش اول، به بررسی مواجهه ی قرآن کریم با اخلاقیات یهود می پردازد و در بخش دو، به بررسی مواجهه ی قرآن کریم با ادعاهای یهود می پردازد.
فصل سوم درباره ی مواجهه ی قرآن کریم با عملکرد یهودیان است؛ که بخش اول از فصل چهارم، به بررسی آیات مربوط به مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ اختصاص دارد، که شامل مواردی است که پیامبر اسلام۶در برخورد با یهودیان صدر اسلام داشته اند و در طی گذران این دوران در قبال عملکرد یهودیان چه روشهائی را پیش گرفته اند و در نهایت یک حکومت اسلامی چه شرایطی را برای زندگانی اهل کتاب از جمله یهودیان، رقم می زند.
در بخش دوم از فصل چهارم، به بررسی آیات مربوط به مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان جنگ نسبت به عملکرد یهود، پرداخته می شود.
۸- تاریخچه ی موضوع
یکی از مواردی که در حوزه ی فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار مهم و قابل تأملی برخوردار است، موضوع الگوبرداری از آیات قرآن کریم ‌است و بارها در آیات الهی آموزش داده می شود که یک سری از اعمال و رفتارها می بایست صورت بگیرد و بالعکس در موارد دیگری صورت نپذیرد و خداوند متعال به صورت کاملاً روشن قوانین و دستوراتی را حکم می فرماید که ابعاد گسترده ی اخلاقی و اعتقادی و عملکردی انسان ها را در بر می گیرد و از سویی پیامبر اسلام۶همچون انبیاء گذشته:، مأمور به آموزش احکام الهی بوده اند و خود نیز به آن صفات ملبس گردیده و الگوی تمام نمای احکام الهی بوده اند و لذا از آن زمان تاریخچه ی این امر نقش بسته است و سپس افراد مختلف از معصوم و پیروان ایشان این راه را ادامه داده اند و امروز نیز امکان الگوسازی و عمل بدان امکان پذیر است و این رساله این امر مهم را به عهده گرفته است تا در راستای خط سیر قرآن و روش های مواجهه ی قرآن با یهودیان صدر اسلام، الگوهای اصلی و زیر مجموعه های آن را مشخص نموده و الگوسازی گردد. به رغم وجود عوامل محدودکننده ی انسان مانند وراثت، طبیعت و جامعه، انسان می تواند به اراده ی خود مسیر زندگانی خویش را برگزیند و از حصار عوامل محدودکننده در اطراف خود بیرون آید; حتی این توانایی را به دست آورد که سرنوشت جدیدی را برای جامعه و تاریخ خود رقم زند. بهترین پیشینه در ارتباط با موضوع رساله، خود قرآن کریم است. خداوند حکیم امکانات لازم را در دنیا به گونه ای در اختیار بشر قرار داده است که انسان می تواند جهان درون و برون خویش را به شایستگی بشناسد، و شرایط مساعد و مناسب را برای زندگی و بقای خود، شناسایی و فراهم نماید، و چنانچه در این کار تعلّل ورزد و استعدادهای خود را کشف نکند، مسلماً نمی تواند در جهت باروری آن برنامه ریزی کند؛ و در نتیجه، زندگی پرمشقت و رنج آوری خواهد داشت. مهم ترین و کاربردی ترین نوع شناخت و یادگیری در همه دوران زندگی، «سرمشق گیری و الگوپذیری»است.
اسلام در ترسیم برنامه ی روزانه ی یک مسلمان، انسان را به روش«الگوگیری و الگوپذیری»سوق می دهد و او را به حضور مستمر در جایگاه الگوهای شایسته فرا می خواند و از جایگاه الگوهای ناشایست برحذر می دارد. این تغییر موقعیت، خود نوعی هجرت است که نشاط و طراوت اخلاقی و تربیتی به فرد می بخشد و او را از محیط یکنواخت، و چه بسا نامساعد روزانه جدا می سازد. سیر و سیاحت در زمین و ترغیب قرآن بر دقت نمودن در آثار گذشتگان و زیارت اهل قبور و تأمّل درحالات کسانی که روی زمین گردن کشی می کردند و اکنون بدون حرکت در بستر خاک جای گرفته اند، انسان را آرام می کند، تکبّرها و نخوت ها را به فروتنی بدل می سازد و به آدمی این فرصت را می دهد که خود را دریابد و در عاقبت خود بیندیشد.
می توان گفت: سازندگان اصلی هر جامعه بزرگان و سردمداران آن جامعه هستند. بنابراین، یکی از شیوه های ایجاد محیط تربیتی مساعد، پدید آوردن الگوهای شایسته در آن محیط و جامعه و طرد الگوهای ناشایست است. وجود الگوهای محبوب در جامعه به خودی خود، افراد آن محیط را به سوی آنان می کشاند و الگوبرداری از مکارم اخلاقی را در آنان ترغیبت می نماید.
قرآن کریم در استفاده از شیوه الگوسازی، دست کم دو نکته مهم تربیتی را موردتوجه قرار داده است:
الف) آن که چهره های محبوب را گاه به طور کلی و با عناوین عام معرّفی کرده است; از جمله: توّابین، پاکان (مطهّرین)، پرهیزگاران (متقین)،صالحان، صابران، محسنین (نیکوکاران)، و مجاهدان؛ وگاه نیز به طورخاص و به اسم ـ درمورد پیامبران وغیر آنان ـ از ایشان یاد نموه است اما چهره های منفور و مطرود از نظر قرآن به طورعمده ـ به جز درموارد استثنایی، مثل ابولهب ـ باتوصیف عناوین کلی آنان، مثل تجاوزگران(معتدین). اسراف کنندگان (مسرفین)، خودپسندان (متکبرین)، کافران، ستمگران (ظالمین)، و منافقان بیان شده اند. بنابراین، ما باید از این روش نیکوی قرآنی پیروی کرده، درشناساندن فضایل اخلاقی و تربیتی همراه با ذکر عناوین کلی، نام صاحبان آن فضایل را نیز یادآور شویم و در موارد منفی، حتی المقدور از بیان نام اشخاص پرهیز کنیم.
ب) انتخابگری در الگوهاست. قرآن با طرح چهره های محبوب و منفور در کنار هم، جامعه انسانی را به گزینش آگاهانه ی الگوهای موردنظر خویش دعوت می کند، حتی در مورد پدران و گذشتگان نیز هشدار می دهد که بدون آگاهی با پیروی کورکورانه از آنان زندگی خود را تباه نکنند.^[۲۱] قرآن کریم حضرت محمد۶را سرمشق و الگوی مطلق در همه ابعاد زندگی برای همه ی خداجویان وکسانی که اعتقاد به رستاخیر دارند، معرفی می کند و می فرماید:«بی تردید، برای شما در همه ی ابعاد (چه در صبر و مقاومت و چه در دیگر اوصاف و افعال نیکو) اسوه و الگوی نمونه در (اقتدای به) رسول خدا۶است.
۹- پیشینه تحقیق
اصلی ترین واژگانی که این رساله بر آن ها متمرکز است عبارتند از: الگوسازی(ساخت الگو)، قرآن، یهود. این سه کلمه، از جمله واژگانی هستند که در میان اهل قلم، بسیار مورد توجه قرار گرفته و موضوع اغلب کتب و رسالات و مقالات بوده است. بی شک، اسلام به عنوان یک مکتب، دیدگاه خاص خود را در این باره دارد و در طول تاریخ تمدن اسلامی، در این باره، مطالب بسیاری از زبان دانشمندان، فلاسفه و علمای دین، با بهره گیری از منابع اسلامی نقل، ثبت و ضبط گردیده است. آنچه مربوط به سه واژه ی الگوسازی و قرآن و یهود در حوزه ی فرهنگ اسلامی می شود تا حدّی که مقدور بوده است توسط پژوهش گر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است و در ادامه، به عنوان پیشینه ی تحقیق حاضر در حوزه ی واژگان اصلی رساله معرّفی می گردد. این محققان آیات قرآنی را به أشکال گوناگون مورد توجه قرار داده اند که می توان به اهمّ آن ها در باره ی «یهود»و «الگوسازی(برداشت الگو) در قرآن»اشاره نمود و نگاهی گذرا بر موضوع مطرح شده داشت. عناوین مباحث مربوطه در ارتباط بین قرآن و یهود، شامل هبستگی ادیان الهی، مقایسه مشترکات و مفترقات قرآن و تورات، شخصیّت یهود در قرآن و. . . و یا در خصوص یهود، شامل یهودیّت، یهود در جزیره العرب، سیری در تلمود و . . . و در خصوص الگوسازی قرآن، شامل: الگوهای تربیتی قرآن، الگوها و اسوه های قرآنی، الگوی مصرف در قرآن و. . .
۹-۱- معرفی پژوهش هایی پیرامون کتاب مقدس
یکی از پرکارترین موضوعات در باره ی یهود، راجع به کتاب مقدس است، از جمله درباره ی تغییراتی که یهودی ها در دین یهودیت و کتاب تورات داده اند کتابهای زیادی نوشته شده است ولی دو کتاب در این زمینه بسیار پر اهمیّت و دارای ارزش علمی به سزائی می باشند که عبارتند از:کتاب«إقامهالشهودفی ردالیهود»نوشته ی میرزا محمد رضا جدیدالاسلام و دیگری«محضرالشهود فی رد الیهود»نوشته ی حاج بابا قزوینی یزدی است. امتیاز این دو کتاب از آن جهت است که هر دو نویسنده از احبار یهود به شمار می رفتند و از خانواده های علمی و مشهور محسوب می گردیدند و با کمال قدرت علمی مستقیماً از کتاب تورات و کتب انبیاء بنی اسرائیل و تفاسیر آن ها که به زبان عبری نوشته شده است استفاده نموده اند. به عنوان متال کتاب«محضرالشهود فی رد الیهود»[در فصل اول اثبات مقید بودن حکم توراه را می نماید، و در فصل دوم اختراعی بودن عبادات متداوله در میان یهود را به ثبوت رسانده است و در فصل سوم پاسخ از ادلّه ای که بر ابدی بودن حکم توراه اقامه نموده اند را داده است.]^[۲۲] و همچنین کتاب«الصفحه السوداء للکتاب المقدس» از محمد حسنی یوسف، «المحذوف من التوراه کاملاً»از أ.د.سهیل زکّار، «ادیان آسمانی و مسئله ی تحریف»از علامه مرتضی عسکری، «کتاب مقدس»از عبدالرحیم سلیمانی اردستانی و. . . در مواردی به مقایسه بین کتاب مقدس و قرآن کریم صورت گرفته است مانند: «الیهود بین القرآن و التورات»از عبدالرحمن غنیم،«القرآن و التوراه»از حسن الباش. و در بعضی موارد مقایسه ای میان قصص در کتاب مقدس و تورات صورت گرفته است مانند: «قصص الأنبیاء»از اسماعیل بن عمرو بن کثیر الدمشقی، «برسی تاریخی قصص قرآن»از محمد بیّومی مهران و یا درباره ی موضوعاتی مربوط به کتاب مقدس پژوهش صورت گرفته است مانند: «ترجمه ی تفسیری کتاب مقدس»بدون ذکر نویسنده، «همانند خدایان خواهید شد»از اریک فرم، «تأملات فی التوراه»از اسماعیل دبج، «شهود یهود»از حسین عمر حماده، «صوره الإسرائیلی فی التوراه»از محمد جلاء ادریس، «تبارشناسی کتاب مقدس»از حسین کلباسی اشتری، «عدالت کیفری در آیین یهود»از حسین سلیمانی، «بازتاب های کلام اسلامی در فلسفه ی یهودی»از هری اوسترین ولفسن، «فلسفه ی یهودی»از دن کوهن شرباک و. . . اما این کتب، درباره ی رساله ی حاضر، کمک چندانی ننموده و نکته ای اساسی در مبحث رساله نیفزوده اند، لذا چونان پیشینه ای برای رساله ی حاضر تلقی نمی شوند و صرفاً از آن ها به جهت امانتداری نام برده می شود.
۹-۲- معرفی پژوهش هایی پیرامون همبستگی ادیان الهی
اگر بپذیریم که باورهای دینی و صورت های گوناگون اعتقاد به عالم ماوراء ماده در عمق جان و نهاد بشر جای گرفته ولاجرم فکر و عمل او را به درجات مختلف راهبری می کند، بنابراین نمی توانیم هیچ فرهنگ و تمدن و زمانه ای – حتی دنیای معاصر که ظاهراً عقاید الحادی و سکولار در آن گسترش یافته- را عاری از عناصر دینی و باورهای مذهبی بدانیم. عالم امروز تجلّی عقلانیت نوین و بسط تفکر مدرن است و البته که در بطن خود صورتی خاص از اعتقادات دینی و باورهای الوهی و اسطوره ای را گنجانده است، به گونه ای که تمامی ساحت های حیاتی بشر نظیر اخلاق و عرفان، روان شناسی، علم، ادبیات، سیاست، فلسفه، هنر و حتی معیشت او را جهت می دهد.^[۲۳] در این دسته از کتابها که راجع به ادیان به طور کلی نوشته می شود و گاهی به صورت مقایسه و گاهی به صورت مجزا و یا در ردّ دیگر ادیان و یا در تکمیل ادیان الهی نسبت به یکدیگر و یا در موضوعی مشترک در بین ادیان مطرح می گردند مانند: «الاسلام و الیهودیه»از عماد علی عبدالسمیع حسین، «یهود بثوب الاسلام»از نجاح الطائی، «خداشناسی از ابراهیم تا کنون»از کرن آرمسترانگ، «سرگذشت دین های بزرگ»از جوزف گئر، «موقف الاسلام من الوثنیه و الیهودیه و النصرانیه»از حسن خالد، «همبستگی ادیان و مذاهب اسلامی»از محمد ابراهیم جناتی، «اسلام یهودیّت مسیحیّت»از اف ئی پیترز، «منجی در ادیان»از روح الله شاکری زواردهی و «نگرش وحی بر یهود و مسیحیت(در مجموع قرآن)»از مرتضی حسینی اصفهانی، «مقایسه ی تورات، انجیل، قرآن و علم»از موریس بوکای و. . . که در تمام موارد مقایسه در یکی از ابعاد مذکور صورت گرفته است و این کتب نیز به رغم زحمات بسیاری که برای مؤلفین آن ها حاصل نموده است و در موضوع خود بسیار غنی هستند اما در موضوع رساله ی حاضر نقش چندانی را به عهده نگرفته اند.
۹-۳- معرفی پژوهش هایی پیرامون یهودیّت
این سری از کتاب ها بیشتر در باره ی چگونگی تعالیم یهود در تورات و تلمود و. . . پرداخته است.«تورا»(تورات) و روش های زندگی و الگوهای فکری مربوط به آن، به نحو غریب و پیچیده ای با تجارب قوم یهود و تصوری که آنان از بی شباهتی خود به دیگران دارند گره خورده است.این درهم بافتگی باعث شده است که تأملات کلامی یهودیان درباره ی نسخ تعالیم یهودی با تردید همراه باشد. از یک طرف به نظر می رسد که«تورا»دربردارنده ی پیامی از سوی خدا به انسان است، پیامی که گرچه روشن است که توسط انبیایی یهودی به ما رسیده، از اعتباری عام برخوردار است. از طرف دیگر،(تورا) یکی از بخش ها و در واقع بخش محوریِ پیمانی ویژه گرا بین خدای اسرائیل و قوم خاص برگزیده اش، یهود، است.^[۲۴] یهودیت در میان ادیان زنده ی جهان از دو ویژگی برخوردار است: ۱- آمیختگی شدید قومیت با دیانت.۲- بخش زیادی از کتاب مقدس یهود، به تاریخ این قوم اختصاص دارد. ^[۲۵] از جمله کتب مذکور می توان از «الفکرالدینی الیهودی»از حسن ظاظا، «الیهودیه»از احمد شلبی،«بابوات یهود»از واکیم برنز، «باورها و آیین های یهودی»از آلن آنترمن، «یهودیّت»از ایزیدور اپستاین، «یهودیت»از عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، «سیری در مکتب یهود»از محمد علی حسین زاده و. . . ذکر نمود. این کتب در مبحث اعتقادات یهودیان دارای اهمیّت به سزائی است که در موارد لزوم از آن ها در رساله استفاده شده است اما همانگونه که ذکر شد به موضوع اصلی رساله مرتبط نبوده است.
۹-۴- معرفی پژوهش هایی پیرامون تعالیم تلمود
در این سری از کتابها به طور اخص درباره ی تلمود سخن به میان آمده است[کلمه تلمود به معناى«آموزش‏»از فعل ثلاثى عبرى«لمد»یعنى«یاد داد»مى‏آید و با واژه«تلمیذ»و مشتقات آن-که در زبان عربى رباعى هستند- ارتباط دارد».چنانچه درعبارت«تلمود توراه»یعنی«تعلیم شریعت»و همچنین در عبری بنا بر نظر عده ای به معنی «مطالعه»است.تلمود کتاب بسیار بزرگى است که احادیث و احکام یهود و فتاواى فقیهان این قوم را در بر دارد.^[۲۶] تلمود نماد عقلانیت، تفکر، اجتهاد، فقه، کلام و در یک کلمه سمبل ادبیات دینى یهود است. سخن گفتن از تلمود، سخن گفتن از تاریخ اندیشه و فرایند رو به رشد اجتهاد یهود است. تلمود اثرى دیر پاست که ریشه در تاریخ و متن حوادث واقعه در زندگى پرمشقت‏ یهودیان به ویژه عالمان، فقیهان و حکیمان این قوم دارد. تلمود آمیزه‏اى است از زبان آرامى عبرى و مجموعه‏اى است در دو عنوان جداگانه، که خود، گواهى است ‏بر آوارگى قوم یهود و حکایتى است از عصر «پراکندگى‏»، حاکمیت رومیان و ظلم لشکریان روم«تلمود بابلى»و «تلمود فلسطینى »نشانه جدایى، دورى و آوارگى یهودیان درسرزمین بابل و فلسطین هستند. اما به تلمود از زاویه‏اى دیگر نیز نگریسته و در توصیف آن چنین گفته شده است: «برخى از بیانات تلمود با ارزش، بعضى نازیبا و برخى دیگر کفر مى‏باشند. ولى در همان شکل به هم آمیخته‏اش تشکیل دهنده اثرى است فوق العاده در مورد تلاش انسان، خرد انسان وحماقت انسان‏».(تعلیم) کتابی است شامل دو قسمت یکی را مشنا و دیگری را گمارا گویند. اما لفظ مشنا که به معنی«تکرار»می باشد عبارت از مجموعه تقالید یهود است با بعضی آیات که از کتاب مقدس اقتباس شده است. قوم یهود برآنند که این تقالید در کوه سینا به موسی۷ داده شده بعد از آن از هارون و الیعازر و یوشع دست به دست به انبیاء بعد و از انبیاء به رؤسا و خلفای کنیسه رسیده است تا قرن دوم بعد از مسیح که در آنوقت خاخام یهودا تمام آن ها را جمع کرده در کتابی ثبت نمود و شخص مذکور در میان قوم یهود به جامع مشنا شهرت یافت.^[۲۷]منبع مطلع و مؤثر گردآوری شده از سنت خاخامی و مباحثی در ارتباط با زندگی و قوانین یهود. پس از آن میشناه (Mishnah)خاخام (رابی) یهود تألیف گردید،(۲۰۰ میلادی) منبع مطالعه ای برای محققین یهودی در فلسطین و بابل گشته، تفاسیر عقاید آنان همراه با میشناه، تلمود را به وجود آورد.^[۲۸] تلمود فلسطینی یا اورشلیمی(قرن چهارم)وتلمود طولانی تر، به نام تلمود بابلی.(۵۰۰ میلادی) که تنظیمی از سیستم دقیق شرعی که مفاهیمی را در رابطه با عبادت، رفاه اجتماعی، رژیم غذائی و بهداشت را پایه گذاری کرد. و موضوعاتی مانند تجزیه و تحلیل رویا و الهیات را نیز شامل می شود.^[۲۹] که این مباحث نیز در رساله ی حاضر نقشی کمرنگ داشته و حداکثر در اعتقادات و باورهای یهودیان مطرح می شود که از جمله ی کتب مذکور می توان از «أسرار التلمود»از الحسینی الحسینی معدّی، «خفایا التلمود»از ابراهیم الدسوقی عبدالرحمن، «سیری در تلمود»از آدین اشتاین سالتز، «الکنز المرصود فی قواعد التلمود»، از روهلنج شارل لوران، «گنجینه ای از تلمود»از ابراهام کهن، «نقد و نگرشی بر تلمود»از ظفرالاسلام خان و. . .
۹-۵- معرفی پژوهش هایی پیرامون تاریخ یهود
این گروه از کتب اگرچه به طور مستقیم با موضوع مرتبط نبوده اند اما ارتباطی تنگاتنگ جهت زمینه چینی برای موضوع اصلی رساله به شمار می آیند. تاریخ بنی اسرائیل از زمانی شروع می شود که پرده ی حجاب افسانه های مبهم روی وقایع حقیقی آن را پوشانیده است افسانه و داستان ها به قدری در اعماق فکر و تصور بشر ریشه دار است که آن ها را به صورت حقایق واقعی جلوه می دهد به طوری که مردم معتقدند می توان آنچه را که در خاورمیانه اتفاق افتاده پایه و اساس تاریخ تمام جامعه بشری دانست. حقایق وافسانه ها با هم حاوی شرح دخول بنی اسرائیل در محیط و منطقه خاورمیانه از امپراطوری های رود نیل و رود فرات شروع می شود – در اطراف این دو رود پر برکت وسائل و موجباتی فراهم بود که مردم آن روزگاران بتوانند با امکانات متفاوت پایه و اساس تمدن هائی را بنا نهند. زمانی که تاریخ عبرانی ها شروع می شود مدتی از تاریخ برقراری دولت های سومر- عکاد و بابل سپری گشته و زندگی ده نشینی این اقوام به زندگی شهری تبدیل شده و طرز به کار بردن اعداد و محاسبات را برای انجام مقاصد خویش آموخته و مصری ها به جای خط شبیه نگاری خط میخی را فرا گرفته و در نوشتجات از آن خط استفاده کرده و به ساخته های خود رونق بیشتری داده بودند.^[۳۰] کتاب عهد عتیق در واقع یک سند کامل و متن متقن تاریخ آن قوم است که مورخان عبری آن را به قلم آورده اند و این تاریخ که سرگذشت حوادث آن قوم است از قرن هشتم قبل از میلاد آغاز می شود وکاملاً صحیح و موثق است، زیرا اکتشافات باستانشناسی،که به وسیله ی حفاری های علمی در خاک فلسطین به عمل آمده و پرده از روی فرهنگ گذشته ی ساکنان قدیم آن سرزمین برداشته است، همه مؤید و مثبت آن کتاب است.^[۳۱] گروهی از این دسته کتب به شکل موضوعی خاص به تاریخ می پردازند مانند «الدیانه الیهودیه و تاریخ الیهود»از إسرائیل شاحاک، «الیهود عبر التاریخ»از سلیمان ناجی، «التاریخ الحقیقی للیهود»از نجیب زینب، «موسوعه تاریخ الیهود»از محمود شاکر، «تاریخ الفلسفه و العلوم الیهودیه فی أرض الإسلام»از سلیم شعشوع، «تاریخ الشعب الیهودی»از ماکس مارجولیز و الکسندر مارکس، «تاریخ الیهود فی بلاد العرب فی الجاهلیه و صدر الإسلام»از إسرائیل ولفنسون، «یهود در گذشته و حال»از محمد ابراهیم جناتی و . . . و گروهی از این سری کتب به سرگذشت اقوام و اشخاص یهودی پرداخته اند که عبارتند از کتب سیره مثل: «سیره ی ابن هشام»، «سیره النبویه»از ابن کثیر دمشقی، «جوامع السیره النبویه»از علی بن احمد آندلسی(معروف به ابن حزم)، «الصحیح من سیره النبی الاعظم»از جعفر مرتضی الحسینی العاملی، «المسلمون و المسیحیون تحت الحصارالیهودی»از أحمس حسن صبحی، «تاریخ اورشلیم(بیت المقدس)»از جعفر حمیدی، «تاریخ ادیان در قرآن»از عبدالکریم گواهی و . . .
۹-۶- معرفی پژوهش هایی پیرامون صهیونیست و اسرائیل
این کتب درباره ی گروهی با عقاید خاص در بین قوم بنی اسرائیل است که به واسطه عملکرد خویش، تنها وارث نسب و نژاد قوم گردیده اند. یهودیان از آغاز تفکر صهیونیسم مبنی بر ایجاد دولتی یهودی در قرن ۱۹ تلاش جدی را برای احیای یهودیّت و از بین بردن دو دستگی و پراکندگی و گرد آوردن تمام یهودیان جهان در یک جا آغاز کردند، تا یهود دوباره موجودیّت از دست رفته خود را باز یابد. . . به همین منظور مؤسسات وسازمان های متعددی به وجود آمد و احزاب صهیونیستی بسیاری تأسیس شد. تمام رهبران، متفکران و روشنفکران که از میان این احزاب و گروه ها سربرآوردند، در یک چیز متفق القول بودند: پیدا کردن راهی برای رها شدن و نجات یافتن از پراکندگی و گردآمدن در یک جا. به همین مناسبت گروه های فراماسونری در اروپا گسترش یافت و بعضی از متعصبان یهود، همه ی سعی و تلاششان را برای به دست آوردن فلسطین«سرزمین موعود»متمرکز کردند. . . ^[۳۲] این گروه از یهودیان صهیونیسم، به جهت سوء استفاده از عنوان «بنی اسرائیل»، طالب باقی ماندن به عنوان بنی اسرائیل برای خویش هستند و دراین طریق از هیچ امری فروگذاری نمی کنند و در این راه دولت ساختگی خویش را با لفظ «اسرائیل»خوانده اند تا برای مردم اینگونه نمود نماید که ایشان پیرو اسرائیل۷یعنی حضرت یعقوب۷هستند و تعلیمات او را اجرا می نمایند و به همین شکل نام سرزمینهایی را که در آن به سر می برند منسوب به اسرائیل۷دانسته و اسامی یهودی برای آن ها انتخاب می کنند مثل «یهودا»، «سامره»، «اورشلیم»، «خلیج سلیمان»و. . . یهودیان زبان خویش را «عبری»قرار داده و رسانه ی رادیویی خویش را «صدای اسرائیل»نامیده اند. درحقیقت یهودیان صهیونیسم، از این الفاظ و معانی سوءاستفاده کرده اند و خودشان را به اسرائیل بسته اند.^[۳۳] این کتب مانند: «الشخصیه الیهودیه عبرالتاریخ»از جودت السعد،«الشخصیه الیهودیه من خلال القرآن»، از صلاح عبدالفتاح الخالدی، «التاریخ الخفی للصهیونیه»از رالف شوینمان، «إسرائیل»از إحسان أدیب مرتضی، «العنصریه الصهیونیه الیهودیه»از علی حسن طه، «الدیانه الیهودیه و تاریخ الیهود»از اسرائیل شاحاک، «تاریخ یهود- مذهب یهود»از اسرائیل شاحاک، «تاریخ یک ارتداد»از رژه گارودی، «روان شناسی سیاسی اسرائیل»از محمد احمد نابلسی، «ماجرای فلسطین و اسرائیل»از مجید صفاتاج و«سیاست و دیانت در اسرائیل»از محمد ماضی و «دنیا بازیچه ی یهود»از محمد حسینی شیرازی، «قدس شریف و مسجدالاقصی»از محمد حسینی شیرازی، «پایان اسلام نتیجه ی صلح با یهود»از محمد حسینی شیرازی، «القدس من الإسراء إلی وعدالآخره»از حسن الباش، «قرآن کریم و ادعای حق دینی یهود درفلسطین»از محمد ابراهیم ساعدی رودی،«تاریخ صهیونیسم»از ناهوم سوکولوف و. . .
۹-۷- معرفی پژوهش هایی پیرامون یهودیان جزیره العرب
مطالب اینگونه کتب بدین شرح است که محل سکونت یهودیان در شمال یعنی مدینه و در جنوب یعنی یمن، مورد ارزیابی قرار گرفته و همچنین نژاد این یهودیان و طوایف یهودی که به طور کلی می توان گفت سه گروه بنی نضیر و بنی قینقاع و بنی قریظه بیشتر از همه مورد توجه بوده اند و همچنین موقعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یهود مدینه مورد بررسی بوده است. به این ترتیب مشخص می شود که پژوهش گران اغلب در این وادی تحت مباحث اقلیم شناسی، قدم گذارده اند و یا از لحاظ سیاسی و یا موضوعاتی مشابه موضوع رساله ی حاضر؛ با این تفاوت که تنها به بررسی مسائل یهودیان جزیره العرب پرداخته اند؛ بدون آن که به امر الگوسازی اقدام نمایند. لیکن امثال این کتب، در موارد اندکی که به موضوع رساله مرتبط بوده است،تا حدودی،مسیر را برای نگارنده ی این سطور مشخص نموده است و لذا از کتب معتبر در این زمینه بهره گیری لازم به عمل آمده است مانند کتاب های: «دوله الرسول فی المدینه»از صالح احمد العلی، «یهود الجزیره العربیه»از حسن کاظم الحسینی العاملی، «الإسلام و أزمه العصر»از برنارد لویس، «الیهود فی العالم العربی»از زبیده محمد عطا، «پیامبر۶و یهود حجاز»از مصطفی صادقی، «تحلیلی بر عملکرد یهود در عصر نبوی»از علی جدید بناب و. . .
۹-۸- معرفی پژوهش هایی پیرامون اسرائیلیات
گرچه موضوع این کتب از مباحث مهم مرتبط با یهودیان است، اما نسبت به رساله ی حاضر ارتباطی ناچیز دارد که در قسمت خود از آن یاد شده است. اسرائیلیات در واقع یکی از آفات اصلی تفسیر بالمأثور است، چه آن هایی که در واقع به عنوان تفسیر وارد کتب تفسیری شده اند و چه آن هایی که به پیامبران و ائمه ی معصومین: نسبت داده شده است ودر بخش زیادی از کتب تفسیری قرآنی اهل سنت و به میزان کمتری در کتب تفسیری شیعه وجود دارد؛ حتّی آن کتاب هایی که نویسندگانش سعی در بر حذر ماندن از این مقوله کرده اند؛ باز هم از این مصیبت در امان نمانده وگرفتار شده اند و این نشان دهنده ی گسترش اسرائیلیات بوده و این که اسرائیلیات دارای بافت و اندیشه ای پذیرفتنی است و همچنین تشخیص آن ها از واقعیات به آسانی ممکن نبوده است. بخش عظیمی از اسرائیلیات به داستان پیامبران:مربوط می باشد و از آن جایی که قصص الانبیاء، جزء منابع عقائد واحکام شرعیه نبوده است؛ به این جهت مفسران وغیره، حساسیت کمتری نسبت به این روایات نشان داده اند؛ علی الخصوص این که داستان پیامبران نوعاً در قرآن کریم به صورت مجمل ارائه شده است و در قصص الأنبیاء فقط، بر روی مسائل اصلی،که توضیح یک سری از اشتباهات عقیدتی و تاریخی است و در زمان نزول قرآن کریم در بین اهل کتاب رایج بوده و یا مسائلی که مربوط به عبرت و اخلاق های و سلوکها و مسائل اعتباری بوده اند؛ تکیه شده است و از آن جایی که فکر بشر گسترده بوده و از جهت پذیرفتن این داستان ها، آمادگی داشته است و همچنین وجود عالمان اهل کتاب، در کنار مسلمانان موجب گشته تا این که روایات و عقاید آن ها به مسلمانان سرایت نماید؛ به خصوص در زمانی که منع تدوین حدیث برقرار بوده و دست اهل کتاب، در گفتن قصص و داستانسرایی باز بوده است. این کتب مانند:. «الإسرائیلیات فی تفسیر الطبری دراسه فی اللغه و المصادر العبریه»از آمال محمدعبدالرحمن ربیع،«اسرائیلیات القرآن»، از محمد جواد المغنیه، «الإسرائیلیات و أثرها فی کتب التفسیر»از رمزی نعنانه،«الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث»از محمد حسین الذهبی،«الإسرائیلیات فی التراث الاسلامی»از مصطفی حسین، «الإسرائیلیات والموضوعات فی کتب التفسیر»ازمحمد بن محمد ابوشهبه،«الإسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفاسیر قدیماً و حدیثاً» از سعد یوسف محمود أبوعزیز،«پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن»از محمد تقی دیاری، «اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان های انبیاء در تفاسیر قرآن»از حمید محمد قاسمی و. . .
۹-۹- معرفی پژوهش هایی پیرامون بنی اسرائیل یا یهود در قرآن
آیات قرآن پیوسته انسان ها را به دین اسلام دعوت نموده و یهودیان نیز از این دعوت همگانی، مستثنی نبوده و به دین اسلام فرا خوانده شده اند. عفیف عبدالفتاح طباره به نقل از ولفنسون، مورخ اسرائیلی می نویسد:[اگر تعالیم پیامبر تنها به مبارزه ی با بت پرستی اکتفا می کرد و یهود را به اقرار رسالت خود دعوت نمی نمود؛درگیری بین یهود و مسلمین واقع نمی شد و یهود به دیده ی احترام به تعلیمات وی می نگریست و او را با مال و جان خود همراهی می کرد، تا بت ها را در هم کوبد و اندیشه های بت پرستان را از ریشه بر کند به این شرط که از آن ها اقرار و اعتراف به رسالت جدید را خواهان نباشد. زیرا طرز فکر یهودی، هرگز در مقابل چیزی که بخواهد او را از دینش جدا سازد تسلیم نمی شود و به رسالت پیامبری که از بنی اسرائیل نباشدگواهی نمی دهد.]^[۳۴]خداوند در آیاتی^[۳۵]، علاوه بر هدایت قوم بنی اسرائیل، به یادآوری از نعمتهای متعدد خویش بر ایشان می پردازد و یا آن که بنی اسرائیل را به قرآنی که از طرف خدا نازل شده و تصدیق کننده ی دستورات الهی می باشد که در نزد یهودیان است دعوت می نماید تا ایمان بیاورند و اولین دسته ای نباشند که به قرآن کفر ورزند و هدایت و راهنمائی او را، با ثروت ناچیزی از دنیا مبادله کنند، بلکه می بایست از خدای یکتا بترسند وقرآن را که کتاب حق است با اباطیل آمیخته نسازند وصفات پیامبری را که در کتاب خود خوانده و هماهنگ و منطبق با پیامبر اسلام۶است مخفی نسازند. این کتب از لحاظ موضوعی نزدیکترین مورد به عنوان رساله ی حاضر هستند اما با این تفاوت که در این کتب به شرح وقایع بنی اسرائیل و یهود در قرآن کریم یا در سوره ای خاص و یا تحت موضوعی خاص پرداخته شده است بدون آن که قصد شود تا از آیات الهی الگوسازی گردد و این مسئله تمایز رساله ی حاضر با این گونه کتب است. کتب حاوی این مطالب مانند: «بنوإسرائیل»از عامر الزوبعی،«بنوإسرائیل فی القرآن و السنه» از محمد سید طنطاوی، «بنوإسرائیل فی القرآن الکریم»از محمد عبدالسلام ابوالنیل، «الیهود فی القرآن»از محمود ابن شریف، «الیهود فی القرآن»از عفیف عبدالفتاح طباره، «یهود در المیزان»از حسین فعال عراقی، «الشخصیه الیهودیه من خلال القرآن»از صلاح عبدالفتاح الخالدی، «الشخصیه الیهودیه عبر التاریخ»از جودت السعد و. . .
۹-۱۰- معرفی پژوهش هایی پیرامون الگوسازی آیات الهی
به رغم آن که قرآن کریم، کتاب هدایت و راهنمای بشریت است و تلاشهای مستمر و ارزنده ای در مورد مطرح نمودن ابعاد گوناگون این معجزه ی آسمانی صورت پذیرفته است و این امر نیز به طور مستمر ادامه دارد؛ اما در زمینه ی پژوهش حاضر«الگوسازی قرآن کریم در مواجهه با یهود»، هیچ کتاب یا مقاله همنام و یا حتی مرتبط با رساله، یافت نگردید گرچه با اطمینان می توان گفت که هدف کتب نگاشته شده در این زمینه، متضمن این مهم بوده است و در همه ی رشته ها، مطالب مأخوذ از قرآن به قصد آموزش و یادگیری همگان است. به هر صورت عنوان الگوسازی در موضوعاتی دیگر به صورت تک نگاری، درباره ی آیات الهی و سرمشق قرار دادن آن ها به چشم می خورد که عبارتند از:«قرآن و قلمرو شناسی دین»از مصطفی کریمی،«راه قرآن»از آیت الله صدر، «اسلام و الگوی مصرف»از علی اکبر کلانتری،«گنجینه ی اصلاح الگوی مصرف»از مهدی هاشمی و حمیده رضایی، «تربیت قرآنی و راهکارهای آن»از احمدرضا همایون، «پیام های مدیریتی قرآن»از مسعود رجب نژاد، «نگاهی به شیوه های تربیتی در قرآن الگوهایی برای تمام فصول»از رضا رستمی زاده، «اسوه های قرآنی»از مصطفی عباسی مقدم،«روش شناسی قرآن در بیان عقاید»از محمد علی ایازی،«روش تربیتی اسلام»از محمد قطب و. . . این گونه کتب، به پاسخگوئی نسبت به این دسته از سؤالات مبادرت می ورزد مانند: قرآن چیست، چه اهدافی دارد و چه تأثیری در زندگی اعتقادی ما بر جای می گذارد و ویژگی های این کتاب کدام است؟ قرآن خود را چگونه معرفی کرده است، و معرفی این منبع دینی در میان منابع دیگر چه اهمیّتی در حوزه ی الگو بودن دارد؟ . . .
۹-۱۱- جمع بندی
با توجه به آنچه گذشت مشخص می گردد که سه عنوان «قرآن کریم»و «کتاب مقدس»و «یهود»، از زوایای گوناگونی مورد بحث و پژوهش محققان واقع گردیده است که در اینجا، تنها به ذکر نمونه هائی از هر مورد، اکتفا شده است؛ ولی به موضوعاتی با عنوان «الگوسازی از قرآن»، کمتر پرداخته شده است به ویژه در عنوان خاصّ رساله، که امید است در این زمینه به ویژه موضوع رساله، گامهای بلندتری برداشته شود. آنچه مسلّم است این است که قرآن کریم در امر الگو قرار گرفتن برای تمامی انسان های جهان در تمام مراتب و موارد، پیشقدم بوده است و دانش پژوهان قرآنی نیز بر این اساس قدم پیش گذارده اند تا به شکل بهینه مطالب قرآنی را در بین اقشار جامعه کاربردی نمایند، گرچه موضوع این رساله قبل از این، به شکل خاص کار نشده است.
۱۰- روش تحقیق

بر اساس آمار سازمان بین المللی کار، هر یک میلیارد دلار قاچاق کالا یکصد هزار فرصت شغلی را در کشور مقصد از بین می برد و درحالیکه ایران با بحران بیکاری و سیر صعودی فعالان جویای کار روبه رو است ورود کالاهای قاچاق با از بین بردن فرصت های شغلی باعث تشدید بحران بیکاری می گردد^[۴۲].
۱-۹-۱-۴. کاهش تولید داخلی:
قاچاق کالا به کاهش تولیدات صنعتی منجر می شود و فرصت های سرمایه گذاری را برای ایجاد

اشتغال مولد و مؤثر در رشد تولید ناخالص داخلی از بین می برد. رواج قاچاق کالا و سرمایه
گذاری در این بخش به دلیل سودآوری بسیار زیاد آن، موجب می گردد که سیاست گذاری در امور
تولیدی و اشتغال زا کاهش یابد، در نتیجه تولیدات ملی و داخلی که توان کافی برای رقابت با
تولیدات مشابه خارجی را ندارند آسیب می بینند و در برخی مواقع نیز به زیان دهی، ورشکستگی و در نهایت به تعطیلی فعالیت آن واحدهای تولیدی منجر می گردد^[۴۳].
۱-۹-۱-۵. کاهش درآمدهای دولت:
قاچاق کالا به دلیل پرداخت نشدن مالیات ( عوارض و.. ) به دولت باعث کاهش درآمدهای دولت
می گردد. محقق نشدن بخشی از درآمدهای ورود قانونی کالا مشکل دولت را در تأمین منابع
درآمدی بیشتر می کند، در حالیکه تحقق اینگونه درآمدها کمک بسزایی به کاهش کسری بودجه دولت است.
۱-۹-۱-۶. برقرار نبودن عدالت مالیاتی:
یکی از اهداف اخذ مالیات ( غیر از هدف درآمدی ) توزیع عادلانه سود در بین اقشار گوناگون
جامعه است. در عین حال، وجود اقتصاد زیرزمینی ( از جمله قاچاق کال ) باعث می شود که
پرداخت مالیات به دولت در این بخش ها صورت نگیرد و از این طریق ضمن افزایش سود برای
قاچاقچیان درآمدهای دولت کاهش یابد. مبارزه با قاچاق کالا نقش مؤثری در افزایش تولید، اشتغال
و نیز در توزیع عادلانه درآمد و ثروت بین بخش های گوناگون جامعه خواهد داشت^[۴۴].
۱-۹-۱-۷. افزایش هزینه های دولت:
کشور ایران که دارای مرزهای زمینی و دریایی طولانی می باشد؛ مبارزه جدی با قاچاق کالا مستلزم
تحمیل هزینه های سنگین به منظور نظارت بر مرزهای ورود و خروج کالا می باشد. لیکن با وجود
این دولت برای مقابله با این پدیده مذموم، ناگزیر از این هزینه هاست تا بتواند کارکرد سیاست های
اقتصادی و تجاری را مطابق اهداف پیش بینی شده به پیش ببرد^[۴۵].
۱-۹-۱-۸. کاهش اثربخشی هزینه های دولت:
سالانه قسمت زیادی از کا لاهایی( از جمله فرآورده های نفتی، کودهای شیمیایی ) که در کشور با
یارانه پرداخت می گردد، به دلیل ارزانتر بودن از قیمت جهانی و کشورهای همسایه، از طریق
مرزهای کشور به خارج از کشور قاچاق می گردد و باعث از بین رفتن هزینه های پرداختی دولت در بخش یارانه ها می گردد.
۱-۹-۱-۹. کاهش انگیز ه های سرمایه گذاری:
به منظور تبیین تأثیر قاچاق کالا در سرمایه گذاری و تولید، اشاره به وضعیت صنعت کفش در ایرن مثال گویایی می باشد. صنعت کفش در ایران در سال های اخیر دچار بحران و رکود بوده است و
مدتی است که در صنایع نساجی ایران نیز چنین وضعیتی را شاهد می باشیم. ریشه بحران کفش در
کشور به اعتقاد بسیاری از تحلیل گران در قاچاق کفش نهفته است. زیرا کفش های چینی به قیمت
بسیار پایین در سطح کشور توزیع می گردد^[۴۶].
۱-۹-۱-۱۰. خنثی کردن حمایت از تولید داخلی:
وجود تعرفه های مؤثر یکی از ابزارهای موجود در دست دولت ها به منظور حمایت از تولید و
سرمایه گذاری داخلی است، در کشورهای پیشرفته دنیا که اساس اقتصاد بر مبادله ( تولید، صادرات
و واردات ) آزاد کالاها نهاده شده است، نیز بستن تعرفه بر واردات برای حمایت از صنایع و سرمایه
گذاری داخلی مشاهده می شود. در هیچ جای دنیا اعمال تعرفه به منظور حمایت از صنایع داخلی و
سرمایه گذاری نادیده گرفته نمی شود و در عین حال قاچاق ( با پرداخت نکردن تعرفه ) در ورود و خروج کالاها این چتر حمایتی ( تعرفه مؤثر ) از صنایع داخلی و سرمایه گذاری را از بین می برد^[۴۷].
۱-۹-۱-۱۱. گسترش پول شویی و نابرابری:
مطابق آمارهای منتشر شده سالیانه حدود بیش از ۸/۲ میلیارد دلار در جهان پول شویی می شود.
درآمد فعالیت های قاچاق به دلیل سو دآوری موجبات تشکیل طبقه ای فوق العاده ثروتمند را در
جامعه ( که به مافیای قدرات نیز معروف اند ) فراهم می سازد^[۴۸].
۱-۹-۱-۱۲. تأثیر قاچاق کالا بر سیاست های بازرگانی:
قاچاق وارداتی نیازهای ارزی کشور را تشدید می کند و از طرف دیگر قاچاق کالای صادراتی نیز
منجر به آن می شود که قاچاقچیان بدون سپردن پیمان ارزی کالا از کشور خارج کنند و درآمد ارزی
حاصل را از طریق نظام بانکی وارد چرخه اقتصاد ملی نکنند ( که در واقع نوعی فرار سرمایه است ). در وضعیتی که اقتصاد ملی به شدت به منابع ارزی برای سرمایه گذاری نیازمند است، خروج و
فرار سرمایه از کشور آثار اقتصادی زیانباری دارد^[۴۹].
۱-۹-۱-۱۳. کاهش حاکمیت اقتصادی دولت:
اگر در کنار هر بخش اقتصادی شاهد پیدایش فعالیت غیررسمی و زیرزمینی و رشد آن باشیم، بدین
معناست که سیاست های رسمی و سیاست های اقتصادی دولت بر همه اقتصاد حاکم نمی باشد و
هراندازه سهم اقتصاد غیررسمی در مجموع فعالیت های اقتصادی بیشتر شود، معنایش آن است که
حیطه حاکمیت دولت بر مدیریت اقتصادی ضعیف است^[۵۰].
۱-۹-۱-۱۴. اخلال در نظام اقتصادی:
چون قاچاقچیان برای ادامه فعالیت نیاز به ارز دارند به شیوه های متعددی متوسل می شوند تا آن را
بدست آورند، از جمله:
قاچاق طلا و دیگر فلزات قیمتی به خارج از کشور.
خرید ارز هموطنان مقیم خارج در قبال پرداخت پول ملی به خانواده آن ها در داخل کشور.
قاچاق مواد مخدر.
خرید ارز از گردشگران خارجی.

پژوهش یا تولید دانش مهم‌ترین کارکرد در مجموعه آموزش عالی است و مراکز این تولید دانشگاه‌ها هستند. پژوهش، “کنشی عقلانی و فرآیندی خردمندانه و منظم است که با بازنگری، نقد و پالایش و یا تولید و خلق اندیشه منجر می‌شود". این فرایند با پرسش و یا پرسش‌هایی آغاز و با پاسخ یا پاسخ‌هایی نسبتاً قانع کننده به آن پرسش یا پرسش­ها به فرجام می­رسد. البته این فرجام نسبی است و خود نیز آغاز دیگری است و معمولاً به طرح پرسش یا پرسش‌هایی جدیدتر و ارائه پاسخ یا پاسخ­هایی پیچیده­تر و حرکت از سطح به عمق و از دانی به عالی منجر می‌شود. در فرایند چنین حرکتی است که تولید، تبادل و ذخیره اطلاعات یعنی توسعه و تکامل فرهنگی و به طبع آن، توسعه جامعه و همه وجوه و ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن تحقق می‌پذیرد. به طوری که می‌توان گفت پژوهش یکی از اصلی­ترین و مستمرترین عوامل و شاخص‌های توسعه هر جامعه و سطح توسعه و شرایط عینی و ذهنی حاکم بر آن جامعه پیوستگی وجود دارد [۱۵].

• • آموزش

دومین کارکرد اصلی آموزش عالی، انتقال دانش تولید شده به نسل‌های جوان به منظور تربیت دانش آموختگان فرهیخته و نیروی انسانی متخصص برای جامعه است. دانشگاه در جوامع صنعتی نوین، با تربیت دانش آموختگان فرهیخته، عامل اصلی پیدایش و شکل­ گیری اندیشه­ها و جهان­بینی­های نو و نهضت­های فلسفی و اجتماعی و نیز مکانی مناسب برای تضارب افکار هستند. همین دانشگاه­ها، از سوی دیگر و به طور هم زمان، تأمین کننده نیروی انسانی متخصص برای بخش­های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی هم به شمار می‌آیند [۱۵].

• • اطلاع رسانی (نشر دانش)

سومین کارکرد اصلی آموزش عالی، اشاعه و نشر دانش تولید شده است. تفکیک امر پژوهش از اطلاع رسانی ناممکن به نظر می­رسد. اصولاً اطلاع­رسانی در بستر فعالیت­های علمی متکی به پژوهش زاده می­ شود، می­بالد و ثمر می­دهد. به بیان دیگر از آنجا که تحقیق مبنای اساسی همه تصمیم‌های مهم تلقی می‌شود، بر اطلاع­رسانی نیز تاکید بسیار می­ورزند. پژوهش­های جدید مکمل دانسته ­های علمی­اند به شرط این که اطلاع­رسانی محتوایی پژوهش­های تازه را به گونه ­ای زودیاب سازماندهی و در گستره مناسب اشاعه دهد [۱۵].
۲-۳- عوامل حیاتی موفقیت و عوامل کلیدی موفقیت
بخش مهمی از برنامه­ ریزی مستلزم آگاهی از عوامل و اسباب کلیدی است که می ­تواند چگونگی رسیدن به اهداف را مشخص کند. «عوامل کلیدی موفقیت^[۵]» در یک سازمان، عواملی هستند که بیشترین تأثیر را بر موفقیت بازیگران آن سازمان می­گذارند. عواملی که آگاهی از آنها برای سازمان­ها بسیار حیاتی بوده و عدم توجه به آن موجب شکست می­ شود. از این رو شناخت این عوامل یکی از ملاحظات اصلی در تدوین راهبرد­های سازمانی محسوب می­ شود و برنامه ­های راهبردی باید در جهتی تدوین شوند که موجب تقویت برخی از این عوامل در سازمان گردد. در دهه­های گذشته بسیاری از صاحب­نظران مدیریت سعی بر آن داشته اند تا با شناسایی عوامل کلیدی موفقیت، مدیران را در موفقیت بنگاه­های خود یاری رسانند [۲۱].
همچنین بنا به نظر کارشناسان، امروزه آنچه سبب نیرومندی سازمان­های خصوصی خواهد شد تشخیص «عوامل حیاتی موفقیت»، یا «عوامل بحرانی موفقیت» اطلاعات و میزان استفاده بهینه از آنها است [۳]. تعاریف متعددی درباره عوامل حیاتی موفقیت و عوامل کلیدی موفقیت ارائه شده است، که در زیر به برخی از این تعاریف اشاره می­ شود:

• • عوامل حیاتی موفقیت تعداد محدود و معینی از حوزه ­های فعالیت هستند که باید نتایج رضایت­بخش را که برای تحقق اهداف سازمانی ضروری هستند، حاصل نماید تا مدیریت بتواند به هدف­های خود برسد. در حقیقت این عوامل دقیقاً خاطرنشان می­سازند چه فاکتورهایی برای یک مدیر حیاتی و کلیدی هستند تا وی بتواند به موفقیت دست یابد [۳].

• • عوامل کلیدی موفقیت، شاخص ­ها و مراحل برجسته­ای هستند که موفقیت­ها را ارزیابی کرده و نقش تعیین کننده ­ای را در چگونگی پیشرفت صحیح به سمت اهداف و مقاصد ایفا می­ کنند [۲۲].

• • عوامل کلیدی موفقیت، فاکتورهای حیاتی یا کاربردی معدودی می­باشند که معنای اختلاف بین موفقیت و شکستند. این عوامل از صنعتی به صنعت دیگر بسیار متغیرند، اما در داخل یک صنعت فاکتورها مشابه بوده و هر فاکتور تمام شرکت­های رقیب را برای بازاری یکسان به چالش می­طلبد [۲۲].

• • عوامل کلیدی موفقیت عبارتند از مشخصه­ها، شرایط یا متغیرهایی که اگر درست مدیریت شوند می­توانند اثر قابل ملاحظه­ای بر موفقیت موضع رقابتی سازمان داشته باشند [۴].

• • تعیین عوامل حیاتی موفقیت، روشی است که مدیر به وسیله آن می ­تواند نیازهای خود را تعریف کند و اطلاعات مورد نیاز و ضروری خود را دریافت کند [۳].

پیشینه تحقیقات در زمینه عوامل حیاتی موفقیت به سال ۱۹۶۱ باز می­گردد. آنجا که دانیل^[۶] برای بار اول بحث “عوامل موفقیت” را در ادبیات مدیریت مطرح نمود. وی در رویکردی کلان، توجه خود را بر عوامل موفقیت مرتبط با صنایع معطوف کرد و بیان نمود که عوامل موفقیت در صنعتی خاص، برای تمام سازمان­ها و شرکت­های آن صنعت خاص یکسان است. آنتونی^[۷] در سال ۱۹۷۲ پا را فراتر گذاشت و بیان نمود که عوامل موفقیت برای سازمان­ها بسته به اهداف راهبردی و نوع خاص مدیریت آن متفاوت است [۲۱]. راکارت در دیدگاهی بینابین دو رویکرد بالا این‌گونه موضوع را مطرح می­ کند که عوامل حیاتی موفقیت بسته به اهداف راهبردی و منطقه جغرافیایی در یک صنعت خاص می ­تواند متفاوت باشد. به گفته­ی وی عوامل حیاتی موفقیت عبارتند از “تعداد محدودی از حوزه ­های فعالیت که عملکرد رقابتی موفقیت­آمیزی در پی خواهند داشت” [۲۳]. در اوایل سال ۱۹۸۰ پیترز و واترمن نتایج تحقیقات خود را درباره شرکت­های موفق و بزرگ آمریکایی منتشر کردند. نتایج مذکور نشان می­داد که همه شرکت­های موفق بر هشت عامل حیاتی یکسان تاکید نموده بودند و این ادعا مطرح گردید که اگر شرکت­های دیگر نیز دارای این ویژگی­ها باشند به موفقیت دست خواهند یافت. به دنبال آن انستیتو تکنولوژی ماساچوست^[۸] در سال ۱۹۸۱ میلادی مقاله­ای را تحت عنوان “درآمدی بر عوامل حیاتی موفقیت” به چاپ رسانید [۲۴].
از جمله صاحب­نظرانی که به محیط خارجی سازمان در تدوین راهبرد اهمیت و تاکید زیادی نموده است، می­توان به انسف اشاره کرد. وی نقش مهمی به تناسب بخشیدن بین توانمندی­های درون سازمانی و عوامل محیطی برای موفقیت سازمان­ها قائل است و معتقد است که شرایط محیطی، الزاماتی را در جهت شکل دادن به توانمندی­های سازمانی ایجاد می­نماید. وی از این عوامل و توانمندی­ها تحت عنوان “عوامل کلیدی موفقیت” یاد کرده است. درباره عوامل کلیدی موفقیت سه دیدگاه عمده وجود دارد که در زیر به آن اشاره می­ شود [۲۵]:
الف: عوامل کلیدی موفقیت به عنوان فاکتورهای مورد نیاز برای موفقیت سازمان یاد می­ شود ولی این عوامل را عاملی برای مزیت رقابتی در سازمان برنمی‌شمارند.
ب: چیزی به نام عوامل کلیدی موفقیت در یک سازمان وجود نداشته و اعتقاد داشتن به یافتن و شناسایی آن‌ها اعتقاد باطل و بیهوده­ای است.
ج: به اعتقاد اکثر صاحب­نظران، سازمان­ها می­توانند با شناخت و کسب نتایج خوب در عوامل کلیدی موفقیت، برای خود مزیت رقابتی ایجاد کنند. لذا دارا بودن موقعیت ممتاز در یک یا چند مورد از عوامل کلیدی موفقیت برای سازمان یک فرصت طلایی و استثنایی را جهت بدست آوردن مزیت رقابتی ایجاد می­نماید.
هر چند مفهوم عوامل حیاتی موفقیت برای اولین بار در حوزه مدیریت مطرح شد، در سال­های اخیر این مفهوم به طور فزاینده‌ای توسط مشاوران و مدیران سیستم­های اطلاعاتی، برای تدوین راهبرد بکار گرفته شده است [۲۱]. عوامل حیاتی موفقیت از ارکان جدایی­ناپذیر نظام­های مدرن مدیریت و برنامه­ ریزی راهبردی به شمار می­روند و بسیاری از استراتژیست­ها با درک کلیات و مفاهیم عوامل حیاتی موفقیت بر پایه قضاوت­های ذهنی و تجربی، به شناسایی و استخراج آنها می­پردازند [۲۶].
عوامل حیاتی موفقیت از آن جهت اهمیت می­یابند که هر چه سازمان­ها در تدوین راهبرد­های خود، توجه بیشتری به آنها مبذول دارند، از شانس بیشتری برای موفقیت برخوردار خواهند شد. شناسایی عوامل حیاتی موفقیت موجب می­گردد که سازمان تصمیمات راهبردی خود را در درجه اول بر اساس برخورداری حداقلی از همه عوامل و در درجه دوم بر اساس برتری در چند عامل پایه­گذاری نماید [۲۱]. به بیان دیگر در صورتی که یک سازمان، بتواند به واسطه راهبرد­های صحیح، در همه عوامل حیاتی موفقیت موقعیت مطلوبی داشته باشد و در عین حال در یکی از آن عوامل نسبت به سایر رقبا پیش‌تر باشد موفقیت خود را تضمین نموده است. همچنین آنالیز عوامل حیاتی موفقیت در نهایت ما را به چند مجموعه حیاتی از قبیل: مجموعه تصمیمات، مجموعه مفروضات و مجموعه اطلاعات حیاتی که مبنای طراحی مدل راهبردی داده ­ها است، هدایت می­ کند. لذا تدوین و مستندسازی و بررسی عوامل حیاتی موفقیت در هر سازمان به عنوان گام مهم و کمک کننده ­ای از فرایند تدوین راهبرد­های سازمان است و در بالاترین اولویت­­ها قرار دارد [۲۱و۲].
در بررسی ادبیات موضوع بین عوامل حیاتی موفقیت و عوامل کلیدی موفقیت تفاوتی مشاهده نمی­ شود و صاحب­نظران حوزه، این دو مفهوم را به جای یکدیگر به کار می­گیرند. بنا بر این در این پژوهش از عبارت “عوامل حیاتی موفقیت” استفاده می­ شود.
۲-۳-۱- منابع و ریشه ­های عوامل حیاتی موفقیت
در یک سازمان، سطوح و لایه­ های مختلف مدیران وجود دارد که هر یک ممکن است محیط عملیاتی متفاوتی داشته باشند. به این خاطر لایه­ های مختلف عوامل حیاتی موفقیت سازمان، از منابع متعددی ناشی می­ شود. این عوامل به طور عمده با توجه به لایه مدیریتی تعریف می­شوند. راکارت ۵ منبع کلیدی عوامل حیاتی موفقیت را برای سازمان بدین صورت تعریف می­ کند: “صنعتی که سازمان در آن رقابت می­ کند و حیات دارد"، “محیط کلی کسب و کار یا محیط سازمان"، “شناخت همتایان (رقبا)"، ” عوامل حیاتی موفقیت مرتبط با لایه مدیریت” و ” عوامل حیاتی موفقیت موقتی"[۲۶]. الکس میلر^[۹] چهار منبع مهم ایجاد کننده عوامل حیاتی موفقیت سازمان را معرفی می­ کند که عبارتند از: “ویژگی­های صنعت"، “موقعیت و جایگاه رقابتی شرکت"، “محیط عمومی” و “توسعه سازمانی". روکارت و همکارانش و رضاییان نیز چهار منبع اصلی برای عوامل حیاتی موفقیت معرفی نموده ­اند: “فاکتورهای صنعتی"، “استراتژی رقبا، موقعیت صنعتی و محل جغرافیایی"، “عوامل محیطی” و “فاکتورهای زمانی". انسف نیز “محیط سازمان” را منشأ اصلی این عوامل یاد می­ کند. تامسون و استریکلند^[۱۰] مدلی را معرفی می­نمایند که در آن به دسته­بندی عوامل حیاتی موفقیت می­پردازند. مدل آنها شامل هفت گروه “تولیدی"، تکنولوژی"، “توزیع"، “بازاریابی"، “مهارت” و “توانایی سازمان” می­باشد [۲۵].
۲-۳-۲- روش­های شناسایی و استخراج عوامل حیاتی موفقیت
به طور کلی برای شناسایی عوامل حیاتی موفقیت، می­توان از روش­های مختلفی استفاده نمود، ولی بررسی مستندات و مصاحبه دو ابزار اصلی استخراج و شناسایی عوامل حیاتی موفقیت سازمان هستند [۲۶]. بر این اساس، روش­های مهم شناسایی عوامل حیاتی موفقیت در جدول(۲-۱) خلاصه شده است[۲۷].

جدول(۲-۱): انواع روش­های شناسایی عوامل حیاتی موفقیت [۲۷]