• آیا بین میانگین مصرف آب بر حسب تعداد بیمار و تخت روز اشغالی یک سال قبل و بعد از طرح هدفمندی یارانه‌ها بین بیمارستان‌های مورد پژوهش تفاوت وجود دارد؟

• آیا بین میانگین مصرف برق بر حسب تعداد بیمار و تخت روز اشغالی یک سال قبل و بعد از طرح هدفمندی یارانه‌ها بین بیمارستان‌های مورد پژوهش تفاوت وجود دارد؟

• آیا بین میانگین مصرف گاز بر حسب تعداد بیمار و تخت روز اشغالی یک سال قبل و بعد از طرح هدفمندی یارانه‌ها بین بیمارستان‌های مورد پژوهش تفاوت وجود دارد؟

• درصد هر یک از حامل‌های انرژی نسبت به کل هزینه‌های بیمارستانی چگونه است؟

• بهره وری هریک از حامل های انرژی قبل و بعد از طرح هدفمندی یارانه‌ها در بیمارستان‌های مورد پژوهش چگونه است؟

• بهره وری هریک از حامل های انرژی قبل و بعد از طرح هدفمندی یارانه‌ها بین بیمارستان‌های مورد پژوهش چگونه است؟

فصل دوم
۲-۱ مبانی نظری پژوهش
پژوهشگر در این فصل ابتدا تاریخچه‌ای از موضوع پژوهش را بیان می‌کند. بدین صورت که اول پیشینه پژوهش در جهان را شرح داده و سپس به بیان سابقه یارانه در ایران می‌پردازد. پس از شرح اصلاحات یارانه‌ای در سال‌های اخیر که مربوط تصویب اجرای قانون هدفمند سازی یارانه‌ها در سال ۱۳۸۹ بوده است، مبانی نظری پژوهش توسط محقق ذکر شده است. فواید و مزایای اجرای طرح هدفمند سازی یارانه‌ها، ویژگی‌های لازم برای اصلاحات یارانه‌ای، اهداف اصلاحات یارانه‌ای، روش‌های پرداخت یارانه، انواع مختلف یارانه‌ها و روش‌های مختلف هدفمند سازی یارانه‌ها ازجمله مسائلی است که تحت عنوان مبانی نظری به آن‌ها پرداخته شده است.

در ادامه محقق ابعاد مختلف کاربرد حامل‌های انرژی را در بیمارستان شرح داده و به ارائه آمارهایی در این باره می‌پردازد. ارزیابی اصلاحات یارانه‌ای و مصرف حامل‌های انرژی، بررسی مهم‌ترین موانع و محدودیت‌های ارزیابی کارایی مصرف حامل‌های انرژی و برخی از مواد قانون هدفمند سازی یارانه‌ها که بر بخش سلامت تأثیرگذار هستند، از جمله مواردی است که به عنوان زیرمجموعه مبانی نظری به آن‌ها پرداخته شده است.
هر یک از واژگان و اصطلاحات فنی و تخصصی به کار رفته در این مطالعه تحت عنوان چارچوب نظری در این فصل پژوهش بیان و تعریف شده‌اند. پایان‌بخش مطالب این فصل مروری است بر پژوهش‌های انجام گرفته در داخل و خارج از کشور که هر یک به نوعی با مسائل مربوط به یارانه‌های انرژی و مصرف حامل‌های انرژی مرتبط بوده‌اند.
۲-۱ سابقه تاریخی موضوع پژوهش:
پیشینه یارانه‌ها در جهان
تا قبل از جنگ جهانی به دلیل سیطره اندیشه اقتصادی کلاسیک که مخالف جدی دخالت دولت در فعالیت‌های اقتصادی بودند چیزی به نام یارانه به مفهوم کنونی وجود نداشت. در واقع آدام اسمیت بنیان‌گذار مکتب کلاسیک‌ها بود و هم اکنون نئوکلاسیک ها با ایجاد تغییراتی بیانگر این اندیشه‌ها می‌باشند. بعد از جنگ جهانی دوم و ایجاد تورم و رکود شدید اقتصادی در کشورهای غربی مکاتب جدیدی در عرصه اقتصاد زمینه ظهور پیدا کردند. از جمله اندیشه‌های کینز که از مهم‌ترین این اندیشه‌ها می‌باشد. به اعتقاد این مکتب دخالت دولت در تنظیم و تعادل بخشیدن به اقتصاد یکی از وظایف مهم دولت در رشد اقتصادی است.
در حقیقت سرآغاز یارانه به مفهوم کنونی آن شروع جنگ جهانی دوم می‌باشد که در آن محدودیت شدید منابع موجب شد تا دولت به صورت عملی وارد بازار شود و کالاهایی را به قیمت بالاتر از قیمت بازار از تولیدکننده خریداری کند. به طور مثال آمریکا در طول جنگ جهانی دوم برای تأمین احتیاجات نظامی و تسلیحاتی نقره را با قیمت‌هایی بیش از قیمت جهانی و حتی داخلی کشور از تولیدکنندگان داخلی خریداری می‌کرد.
در دوران پس از جنگ نیز کشورها به دنبال رشد و توسعه اقتصادی بودند، از این رو به حمایت از تولیدات و تجارت محصولات خود دست زدند. این مسئله تا به امروز گسترش چشمگیری داشته است. در اغلب کشورهای صنعتی در مورد محصولات کشاورزی یارانه فقط به تولیدکنندگان تخصیص می‌یابد و نحوه پرداخت یارانه بدین شکل است که دولت با اعلام نرخ تضمینی برای محصولات کشاورزی که غالباً بالاتر از قیمت بازار هستند این محصولات را خریداری می‌کند؛ اما در فرایند کاشت، داشت، برداشت و قیمت نهاده‌ها دخالت نمی‌کند. این روش حمایت آثار مثبتی بر تولید و تخصیص بهینه منابع دارد. دلایلی که مصرف‌کنندگان در این کشورها حمایتی از سوی دولت دریافت نمی‌کنند را می‌توان در توزیع مناسب درآمد و بالا بودن سطح درآمد سرانه در این کشورها دانست. (یزدانی و همکاران ، ۱۳۸۹)
۲-۱-۲ تاریخچه یارانه در ایران
در ایران سابقه یارانه به قحطی‌های ناشی از جنگ جهانی و مسئولیت دولت در تأمین غله و نان بر می‌گردد که اگرچه این یارانه‌ها آشکار نبوده‌اند، اما از طریق حمایت‌های دولتی و تحمل هزینه‌های آن از سوی دولت وجود داشته است. نخستین جهت‌گیری‌های حمایتی دولت در بخش کشاورزی در ایران به صفویه مربوط می‌شود. در دوران صفویه نوعی تخفیف‌های مالیاتی و بعدها در دوران قاجار سیاست‌هایی در جهت توسعه زراعت اتخاذ گردید که در آن دادن بذر و مساعده به مستأجر پیش‌بینی شده بود. (یزدانی و همکاران ، ۱۳۸۹)
اما دخالت مستقیم دولت در عرضه و تقاضا به سال ۱۳۱۱ مربوط می‌شود. در آن زمان دولت اقدام به ساخت سیلو در تهران به منظور ذخیره گندم و خرید غله توسط سازمان غله با هدف مقابله با کمبودهای احتمالی کرد و گندم‌های کشاورزان را به قیمتی بالاتر از قیمت بازار خرید. (قادری، رزمی، صدیقی، ۱۳۸۴) به این ترتیب تا سال ۱۳۲۱ هدف از دخالت دولت حمایت از کشاورزان و نیز تهیه و ذخیره گندم و به خصوص تهیه نان ارزان برای مصرف‌کنندگان شهری بود؛ اما سابقه پرداخت یارانه به مفهوم کنونی به سال‌های دهه ۱۳۴۰ برمی‌گردد که برای گوشت و گندم پرداخت می‌شد. (خوشرنگ و همکاران ، ب.ت)(مرکز پژوهش‌های مجلس، ۱۳۸۷)
کل میزان پرداخت یارانه دولت بابت تفاوت خرید و فروش کالاهای اساسی تا سال ۱۳۵۱ معادل ۱۶۶۸ میلیون ریال بوده است که این مقدار تنها حدود ۴/۱ درصد یارانه در سال ۱۳۵۴ می‌باشد، چون همزمان با افزایش قیمت نفت، درآمد عمومی افزایش یافت و در نتیجه تقاضا برای مصرف زیاد شد. (قادری و همکاران ، ۱۳۸۴) همچنین در سال‌های بعد از ۱۳۵۳ به دلیل افزایش شدید واردات نسبت به سال‌های قبل، شاخص بهای مصرفی افزایش یافت. به همین منظور برای جلوگیری از تورم بالا و همچنین تمرکز امور یارانه، صندوق حمایت از مصرف‌کنندگان تأسیس گردید. پس از پیروزی انقلاب به دلیل شروع تحریم‌های گسترده اقتصادی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، عرضه کالاها و خدمات در کشور دچار نوسانات و مشکلات عدیده‌ای شد. لذا در تشکیلات اجرایی و نحوه توزیع کالای یارانه‌ای تغییراتی به وجود آمد. به موجب مصوبه شورای انقلاب در سال ۱۳۵۸ سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان با مرکز بررسی قیمت‌ها ادغام شد و سازمان حمایت تشکیل گردید. فعالیت این سازمان از سال ۱۳۶۰ به بعد جدی گردید و به قیمت‌گذاری کالاهای وارداتی و نیز تولیدات داخلی ضروری مبادرت ورزید.
در سال‌های دهه ۱۳۶۰ به علت جنگ و درگیری، کشور با نظام اقتصادی بی‌ثباتی روبرو بود. کاهش تولید در این سال‌ها باعث گردید که دولت با طرح سهمیه‌بندی کالاهای اساسی و پرداخت یارانه و نظارت بر توزیع و قیمت کالاها، شتاب تورم را مهار کند. پس از جنگ به دلیل صدمات ناشی از آن بر پیکره اقتصاد کشور و کاهش تولید، دولت به سهمیه‌بندی و نظارت بر توزیع و قیمت کالاها و خدمات به منظور جلوگیری از افزایش تورم، ادامه داد؛ بطوریکه رد پای این سیاست‌ها را می‌توان در برنامه اول توسعه پیگیری کرد. لازم به ذکر است که همزمان با آغاز برنامه اول توسعه سیاست‌هایی نیز تحت عنوان سیاست‌های تعدیل اقتصادی از ابتدای سال ۱۳۷۰ توسط دولت وقت در جهت آزادسازی و خصوصی‌سازی هرچه بیشتر به کار گرفته شد که ذیل این مفاهیم، اهدافی در جهت کاهش و حذف یارانه‌ها نیز دنبال می‌کرد. این اهداف در برنامه دوم توسعه کشور شکل جدی تری به خود گرفت ولی با این حال در مورد برخی از اقلام اساسی از جمله سوخت، گندم، قند و شکر، روغن نباتی و چند قلم دیگر از کالاها با فشارهای اجتماعی و سیاسی و برخی دیدگاه‌های کارشناسی مخالف، مواجه گردید. (یزدانی و همکاران ، ۱۳۸۹)
در اواخر دهه ۱۳۷۰ نگاه کاهش یا حذف یارانه تعدیل شد و تحت عنوان هدفمند کردن یارانه‌ها مطرح گردید. در واقع سیاست‌گذاران یارانه‌ها به منظور اجتناب از نادیده انگاشتن آثار حذف یارانه بر گروه‌های هدف، تلاش کرده‌اند یارانه‌ها را به سوی گروه‌های هدف یا مستحق سوق دهند. در برنامه سوم توسعه همچنان بحث سیاست‌های حمایتی و پرداخت یارانه از موضوعات محوری و کلیدی بود. (خوشرنگ و همکاران ، ب.ت)(مرکز پژوهش‌های مجلس، ۱۳۸۷)
۲-۱-۳ اصلاحات یارانه در سال‌های اخیر (دولت نهم و دهم)
وابستگی زیاد ایران به درآمدهای حاصل از نفت از گذشته‌های دور تا کنون تأثیر عمیقی بر اقتصاد این کشور داشته است. همانند اغلب کشورهای صادرکننده نفت، قیمت انرژی در داخل کشور توسط نظام مدیریتی داخلی تعیین می‌شده است و تنها گاهی اوقات (بر حسب شرایط) تغییر می‌کرده است. امّا همواره به گونه‌ای تعیین شده است که هزینه‌های تولید را تأمین کند. البته این نحوه قیمت‌گذاری بر روی انرژی تا زمانی بلااشکال بوده که قیمت جهانی نفت و انرژی نیز ثابت، پایین و پاسخگوی هزینه‌های تمام شده تولیدات بود. با صعود قیمت جهانی انرژی و نفت و ثبات این قیمت در داخل کشور فاصله قابل توجهی بین قیمت داخلی و خارجی انرژی به وجود آمد. تقاضایی که در اثر وجود انرژی ارزان شکل گرفت، ایران را به کشوری با بالاترین سطح یارانۀ انرژی در دنیا تبدیل کرد.
کاهش توان صادرات حامل‌های انرژی (به دلیل مصرف بسیار بالای آن‌ها در داخل کشور)، آلودگی محیط‌زیست و ازدحامات ترافیکی در جاده‌های ایران نیز فوریت‌های دیگر را برای انجام رفرم اقتصادی-یارانه ای فراهم آورد. بطوریکه بسیاری از مقامات کشور و مسئولین از همان آغاز اجرای این رفرم اقتصادی در رابطه با یارانه‌ها نسبت به هدف آن که کاهش ضایعات و منطقی کردن میزان مصرف سوخت بود کاملاً مطمئن بودند.
مذاکرات و گفتگو پیرامون اجرای طرح هدفمند سازی یارانه‌ها در مجلس از اواخر سال ۲۰۰۸ میلادی شروع شد. در همین زمان دولت به مجلس پیشنهاد کرد تا اصلاحات یارانه‌ای خود را در شروع سال ۱۳۸۸ (مارس ۲۰۰۹) در ایران آغاز و اجرایی کند. امّا با این پیشنهاد مخالفت به عمل آمد. کار بر روی قانون‌گذاری اصلاحات یارانه‌ای در پاییز ۲۰۰۹ از سر گرفته شد. وخیم شدن اوضاع اقتصادی، شکایت از بحران اقتصادی، بیانیه جدید شورای امنیت سازمان ملل متحد، تحریم‌های یک جانبه علیه ایران و ضعف در فرایند و پیشرفت انجام اصلاحات یارانه‌ای التزام و فوریت سیاسی برای تکمیل پروژۀ اصلاحات اقتصادی فراهم آورد. سرانجام در تاریخ ۵ ژانویه ۲۰۱۰ مجلس شورای اسلامی با اجرای این رفرم موافقت کرد و پس از آن نیز شورای نگهبان در تاریخ ۱۳ ژانویه آن را تأیید نمود و قرار شد تا از ابتدای سال ۱۳۸۹ به اجرا درآید. بدین ترتیب در ساعت ۲۱ روز ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ رئیس‌جمهور ایران، دکتر محمود احمدی‌نژاد در یک برنامه تلویزیونی از شروع طرحی که به زعم خودش زداینده‌ترین عمل جراحی در اقتصاد تاریخ معاصر ایران بوده است، خبر داد. (مقصودی و همکاران ، ۲۰۱۲)
درست بعد از ۲۴ ساعت تعرفه‌های قیمتی جدید حامل‌های انرژی (گاز، آب و برق) و همچنین سوخت‌های مایع اعلام گردید و همزمان با آن وجوه بلاعوض اعطایی دولت (یارانه) در حساب‌های بانکی خانوارها موجود بود. این طرح اصلاحی طوری برنامه‌ریزی شده است که بیش از پنج سال اجرا شود و با برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۳۸۹-۱۳۹۴) همزمان شده است. طرح مذکور که از آن به رفرم یارانه‌های هدفمند تعبیر می‌شود، ایران را تبدیل به اولین تولید و صادرکننده مهم انرژی کرده است که یارانه‌های انرژی را حذف و سود سهام انرژی را به طور مستقیم به مردم پرداخت می‌کند. (گوئیلام و همکاران ، ۲۰۱۱)
تا پیش از اجرای این رفرم به دلیل قیمت پایین حامل‌های انرژی، مصرف آن به صورت بهینه انجام نمی‌شد و در بسیاری از موارد انرژی بیهوده تلف می‌شد. با افزایش قیمت انرژی و پرداخت یارانه مستقیم با توجه به این که افراد می‌خواهند میزان مطلوبیت خود را افزایش دهند، ممکن است یارانه دریافتی صرف خرید کالای دیگری شود و در مقابل انرژی کمتری را با دقت و بهره‌وری بالاتری مصرف کنند. (قادری و همکاران ، ۱۳۸۴) هدف این طرح بر مبناى برطرف کردن مشکلات اساسى اقتصادى که شامل عدم رشد با ثبات اقتصادی، بیکاری، تورم، اتلاف منابع و فقدان عدالت اجتماعی در کشور می‌باشد ساماندهى شده است. طرح تحول اقتصادی یک نکته اساسی را در بردارد و آن این است که بخش اقتصاد کشور نیازمند تحول و تغییر ساختار است. اصلاح نظام یارانه را به عنوان مهم‌ترین فراز طرح تحول اقتصادى می‌توان نام برد.
اصلاح نظام یارانه‌ها و پرداخت نقدی آن از جمله مسایلى است که در حال حاضر به عنوان یکى از مهم‌ترین اصلاحات نظام یارانه‌ای مطرح و عمدتاً بر یارانه حامل‌های انرژى معطوف شده است. این موضوع به منظور هدفمند نمودن یارانه‌ها و در راستای قانون برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور مطرح گردیده است. از ویژگی‌های مهم پرداخت یارانه، هدفمند بودن و مدت‌دار بودن آن است. در صورتی که این پرداخت‌ها در اختیار گروه‌های هدف قرار گیرد دولت به اهداف مطلوب خود خواهد رسید و رفاه و امنیت اجتماعی نیز تقویت می‌شود، در غیر این صورت علاوه بر اختلال در نظام قیمت‌ها توزیع عادلانه درآمد نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. (الهیاری فرد، ۱۳۸۷)
۲-۲ مبانی نظری پژوهش
یارانه یکی از ابزارهای مهم حمایتی دولت از اقشار جامعه به خصوص اقشار کم درآمد هست که کشور ایران نیز جز کشورهایی است که یارانه‌های کلانی را پرداخت می‌کند ولی با توجه به نقاط ضعفی که در پرداخت یارانه به شیوه قبل وجود داشت، طرح هدفمند کردن یارانه‌ها از سوی دولت نهم مطرح شد. لایحه هدفمند کردن یارانه‌ها ۲ هدف را دنبال می‌کند؛ یکی جلوگیری از اسراف است، چرا که ما چند برابر کشورهای مشابه در حال مصرف کردن هستیم. هدف دیگر اصلاح ساختارهاست چرا که توزیع عمومی یارانه‌ها مدیریت‌های ما را از حالت تعادل خارج می‌کند. این طرح بدون هدف‌گذاری و نظارت بر طریقه مصرف آن اثربخشی و نتیجه مورد نظر را در پی نخواهد داشت و موجب تورم و نابسامانی در ثبات اقتصادی خواهد شد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی در پیامی به مناسبت آغاز سال ۹۰، آن را سالی مهم خواندند و با ابراز امیدواری درباره غلبه قدرت ایمانی ملت ایران بر همه حوادث و تحولات آن سال، افزودند: با توجه به اهمیت “حیاتی و اساسیِ مصرف مدبرانه و عاقلانه منابع کشور"، سال جدید را در همه زمینه‌ها و امور، سال اصلاح الگوی مصرف می‌دانم. اهمیت و سبب این نام‌گذاری را زمانی در می‌یابیم که میزان مصرف انرژی در ایران را با کشورهای دیگر مطالعه، مقایسه و مورد بررسی قرار دهیم.
بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، ایران دومین کشور جهان از نظر پرداخت یارانه انرژی با رقم ۳۷ میلیارد دلار می‌باشد. مصرف سرانه انرژی در ایران به ازای هر نفر بیش از ۵ برابر مصرف سرانه کشوری مانند اندونزی با ۵۰۰ میلیون نفر جمعیت، ۲ برابر چین با یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون نفر جمعیت و ۴ برابر کشور هند با یک میلیارد و ۱۲۲ میلیون نفر جمعیت است که با مقایسه شاخص شدت مصرف انرژى در ایران با بسیارى از کشورهاى جهان، شاهد وضعیت ناهنجار بهره‌برداری انرژى هستیم. در بخش ساختمان و مسکن ایران بر اساس آمار و ارقام منتشره، متوسط مصرف انرژی به ازای هر مترمربع در ایران ۶/۲ برابر متوسط مصرف در کشورهای صنعتی است که در بعضی از شهرهای کشورمان، این رقم به حدود ۴ برابر می‌رسد. سرانه مصرف انرژی در ایران به دلیل استفاده نادرست از منابع در سرمایه‌گذاری و مستهلک بودن دستگاه‌های تولیدی، پرداخت یارانه در حجم گسترده و عرضه بنزین ارزان و فروش نفت به صورت نفت کوره یا خام زمینه‌های هدرروی و تعدیل منابع در کشور را فراهم آورده است. ایران با مصرف روزانه افزون بر ۳/۲ میلیون بشکه معادل نفت خام انواع انرژی، حدود یک درصد از مصرف انرژی اولیه جهان را به خود اختصاص داده است. به نظر می‌رسد در کشورهای در حال توسعه به دلیل زندگی سنتی با مصرف بی‌رویه، مصرف انرژی همانند کشورهای توسعه‌یافته بالا است. (حشمتی، ۱۳۸۹)
۲-۲-۱: فواید و مزایای اجرای برنامه هدفمند سازی یارانه‌ها:
۲-۲-۱-۱: واقعی شدن قیمت‌ها: دانستن قیمت واقعی منابع سرمایه‌ای کشور و هزینه شدن آن به قیمت حقیقی برای مصر ف کنندگان از اهمیت بسیاری برخوردار است. به نظر می‌رسد ارزانی منابع تصور نادرست فراوانی آن را نیز در ذهن مصرف‌کننده تداعی می‌کند. این در حالی است که مصرف‌کننده دیگر بهای سنگینی که دولت بابت پرداخت یارانه در آن کالا را پرداخت می‌کند، در نظر نمی‌گیرد. از سوی دیگر، دولت نتوانسته نظارت همه‌جانبه و دقیق برای کنترل مصرف را ندارد و اساساً این کار نیز درست نیست. واقعی شدن قیمت‌ها نیز باعث خواهد شد که اسراف‌کنندگان منابع سرمایه‌ای کشور، هزینه واقعی اسراف خود را بپردازند.
۲-۲-۱-۲ رونق اقتصادی با افزایش تقاضا: تغییر برای هزینه کردن یارانه از مصرف به سرمایه‌گذاری در بخش تولید موجب فعال شدن بخش‌های مختلف اقتصادی در کشور خواهد شد. البته این فرایند کمی زمان بر است و نباید انتظار داشت که بلافاصله پس از اجرای طرح شاهد رونق بازار باشیم بلکه باید منتظر رونق بازار از طریق سرمایه‌گذاری صحیحی که صورت گرفته بود و بازدهی سرمایه‌گذاری در فرایندی زمانی بین دو تا ۵ سال رخ دهد. البته پرداخت‌های مستقیم به خانوارها نیز از یک طرف باعث صرفه‌جویی مدیریت بر مصرف منابع انرژی خواهد شد و از سوی دیگر، قدرت خرید نقدی خانوار بالا خواهد رفت و همین امر موجب افزایش تقاضا برای سایر کالاها خواهد شد. افزایش تقاضا نیز افزایش تولید در بخش خدمات و صنعت را همراه خواهد داشت.
۲-۲-۱-۳ افزایش تولید ناخالص داخلی و کنترل تورم: طبعاً افزایش و رونق بازار، موجب افزایش تولید ناخالص داخلی در کشور خواهد شد. این امر نیز در یک دوره زمانی میان‌مدت صورت خواهد گرفت. افزایش تقاضا در بازار باید با افزایش عرضه همراه باشد. اگر این اتفاق رخ ندهد موجب کاهش عرضه و افزایش تورم خواهد شد؛ از این رو باید هم به منظور کنترل تورم و هم به منظور افزایش تولید ناخالص داخلی همگام با افزایش تقاضا برای فعال کردن بخش صنعت و خدمات به ویژه در بخش خصوصی سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی داشت. اگر چنین مدیریتی صورت بگیرد، شاهد افزایش بهره‌وری و اثربخشی در فعالیت‌ها و اقتصاد در سطح خرد و کلان در کشور خواهیم بود.
۲-۲-۱-۴ تقویت پول ملی: در سایه پرداخت یارانه‌ها و هزینه شدن آن در بخش منابع سرمایه‌ای، ارزش پول ملی کشور نسبت به سایر ارزهای خارجی در طول سالیان گذشته کاهش یافته است. انتظار این است که در پی اجرای این طرح پول ملی جایگاه واقعی خود را در مبادلات بین‌المللی بیابد.
۲-۲-۱-۵ افزایش صادرات: فعال شدن بخش صنعت و خدمات، به ویژه در بخش خصوصی باعث افزایش تولید خواهد شد. تولیدکنندگان همواره تمایل دارند علاوه بر تأمین نیاز داخلی کشور، نگاهی بلندتر به بازارهای جهانی به ویژه کشورهای آسیای میانه داشته باشند. در این زمینه برخی تولیدکنندگان موفقیت‌های نسبی داشته‌اند ولی این کافی نیست و تولیدکنندگان باید برای حفظ خود در عرصه رقابت، وارد بازارهای جهانی شوند.
۲-۲-۱-۶ افزایش پس انداز ملی: پرداخت مستقیم یارانه‌ها به خانوارها موجب آن خواهد که بخشی از این یارانه بر اساس تمایل خانوار به پس انداز، مجدداً جذب سیستم بانکی کشور شود و پس انداز ملی را افزایش دهد. همین طور به نظر می‌رسد با اجرای این طرح، نرخ میل به پس انداز در خانوارها نیز افزایش یابد.
۲-۲-۱-۷ کاهش معضلات اجتماعی: یکی از معضلات هر دولتی در کشور، پدیدۀ قاچاق انرژی به علت ارزانی و مقرون به صرفه بودن آن در قسمت های مرزی کشور است. از این رو، هر ساله دولت هزینه سنگینی را برای مبارزه با این پدیده در جامعه پرداخت می‌کند چه بسا این هزینه در برخی موارد مربوط به جان و سلامت خدمت‌گزاران حافظ امنیت کشور بوده است. با اجرای این طرح، خودبه‌خود دیگر قاچاق کالاهای سرمایه‌ای انرژی به خارج کشور مقرون به صرفه نخواهد بود و یکی از معضلات اساسی کشور، کاهش چشم‌گیری خواهد داشت.
استفاده بهینه از منابع کشور و جلوگیری از هدر رفتن منابع و مواهب و سرمایه‌های طبیعی و انسانی: با اجرای این طرح، انتظار آن است که از منابع حیاتی و تجدید ناپذیر کشور به نفع منافع عمومی بهره‌برداری بهتری شود و دیگر شاهد از بین رفتن منابع عمومی کشور به دلیل ارزانی آن نباشیم و منابعی را که مربوط به همه نسل‌های کشور است، برای مدتی طولانی حفظ کنیم و آن را به کالاهای سرمایه‌ای که منافع آن به همه نسل‌های کشور بازگردد، تبدیل سازیم.
۲-۲-۱-۸ حفاظت از محیط‌زیست: بخش اعظمی از انرژی به دلیل ارزانی آن در کشور، سوخت می‌شود و علاوه بر از دست رفتن منابع، باعث آلودگی محیط‌زیست و سلامتی همه مردم می‌شود. پذیرفتنی نیست که دولت در بخش‌هایی از کشور هزینه‌هایی را پرداخت کند که علاوه بر از دست رفتن سرمایه آنان به محیط‌زیست و سلامت آنان نیز آسیب برساند؛ درحالی‌که وظیفه دولت، حفظ منافع عمومی و سلامت آنان است.
سایر مزایا: این طرح دارای مزایای دیگری است که می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:
بهبود خدمات اجتماعی
حرکت به سمت عدالت اجتماعی
ایجاد امکان برنامه‌ریزی و برآوردهای اقتصادی قابل اتکا
حفظ نیروهای متخصص و کارامد با واقعی شدن پرداخت‌ها
شتاب گرفتن واگذاری فعالیت‌ها و اقتصاد به بخش خصوصی و ایجاد انگیزه در بخش‌های
غیردولتی برای مشارکت بیشتر در اقتصاد
استفاده از فرصت‌های طلایی به منظور توسعه و پیشرفت کشور
تحکیم وفاق و همبستگی ملی. (مرکز آموزش مدیریت دولتی، ۱۳۸۸)

فصل اول:
کلیات تحقیق

۱-۱ مقدمه:

آموزش و توسعه منابع انسانی نه تنها در جهت ایجاد دانش و مهارت ویژه کارکنان نقش بسزایی دارد، بلکه باعث می شود که افراد در ارتقای سطح بهره وری و بهبود آن درسازمان سهیم، و قادر شوند تا خود را با فشار های متغیر محیطی وفق دهند. از این رو بهبود بهره‌وری منابع انسانی سازمان، بستگی زیادی به کیفیت و شایستگی منابع انسانی آن سازمان دارد. برخی از سازمانها تشخیص داده اند که منابع انسانی دارایی شماره یک آنان هستند و این در محیطهای آموزشی مانند دانشگاه بیشتر نمود واقعی پیدا می کند.بنابراین، برای اطمینان از افزایش دانش، مهارتها و شایستگی که استمرار داشته و قابل استفاده باشند،کارکنان بایستی به اندازه کافی آمــوزش ببینند. از طرف دیگر اهداف سازمان ایجاب می کند، مهارتها و قابلیت‌هایی که برای انجام وظایف محوله و ایفای نقش ها لازم است به تناسب نیاز و ضرورت باید تقویت گردد. لذا هر قدر نظام آموزشی بهتر و بیشتر بتواند توانایی های بالقوه کارکنان را به فعل درآورد نه تنها انسان در خود اعتبار و ارزش والاتری می بیند، بلکه جامعه نیز بر او ارج بیشتری می نهد و این خود از هر جهت تقویت کننده روح و روان انسان است. هر سازمانی به افراد آموزش دیده و با تجربه نیاز دارد تا ماموریت خود را به انجام برساند. اگر توانایی های کارکنان موجود پاسخگوی این نیاز باشد آموزش ضرورت چندانی ندارد. اما اگر چنین نباشد، لازم است سطح مهارت، توانایی و انطباق پذیری آنان افزایش یابد.(دولان^[۱]،۱۳۸۰).حیاتی ترین مسئله در هر سازمانی عملکرد شغلی آن است و یکی ازمتغیر هایی است که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته مورد توجه زیادی قرار گرفته است. روان شناسان عملکرد شغلی را محصول رفتارهای انسانی می دانند و معتقدند انگیزه ها و نیازها، در عملکرد افراد و در نهایت رشد و توسعه ی اقتصادی تاثیر دارند. همچنین باورند که عملکرد شغلی یک سازه ی ترکیبی است که برپایه ی آن کارکنان موفق از کارکنان ناموفق از طریق مجموعه ای از ملاک های مشخص قابل شناسایی هستند. آموزش کارکنان معنای وسیع و گسترده ای دارد وتنها معنی کارآموزی، کارورزی و یا تمرین عملی در یک زمینه بخصوص را در بر

نمی گیرد، بلکه دامنه آن به قدری وسیع می شود که از فراگیری یک حرفه و فن ساده شروع می شود و به احاطه ی کامل بر علوم و فنون بسیار پیچیده، ورزیدگی در امور سرپرستی و مدیریتی در سازمان های دولتی و صنعتی و بازرگانی و همچنین به چگونگی رفتار و برخوردهای مناسب در مقابل مسائل انسانی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی محیط پایان می یابد. بنابراین ضروری است آموزش هایی ارائه شود که ضمن تغییر نگرش و بینش فرد در بعد مثبت آن و انطباق فرد با سازمان، توانسته باشد در کارایی و انجام موفق وظایف محوله نیزمفید واقع شود( قاسمی،۹۲).

۱-۲ بیان مسئله:

مسئله آموزشهای ضمن خدمت و میزان تاثیرگذاری آن بر عملکرد شغلی کارکنان دولت، یکی از موضوعاتی است که جزء دغدغه های اصلی مدیران دستگاه های دولتی می باشد، چراکه به نظرمیرسد نحوه ارائه اینگونه آموزشها و سرفصلهای آموزشی که بدین منظور استفاده می شود به طور یقین تاثیرگذاری مستقیم بر نگرش کارکنان به کار و چگونگی ارائه خدمات و انجام مطلوب وظایف محوله به ایشان خواهد داشت، لیکن به منظور پاسخ به این سئوال که میزان ضریب نفوذ و تاثیر گذاری دوره های آموزش ضمن خدمت بر مولفه هایی که بر بهبود عملکرد شغلی تاثیر می گذارند تا چه اندازه می باشد؟ محقق را برآن داشت که پژوهش جاری را در حوزه عملکردی کارکنان دانشگاه کاشان آغاز نماید، تا شاید نتایج حاصل از این پژوهش بتواند کمکی هرچند اندک در راستای تصمیم گیری ها و برنامه ریزیهای آتی مرتبط با موضوع تحقیق به علاقمندان به مباحث مدیریت، خصوصا مدیران دانشگاه کاشان بنماید.تحقیق حاضر با استناد به امتیازات حاصل از فرمهای تائید شده ارزیابی عملکرد کارکنان دانشگاه در سال ۹۲ در سه سطح کارمندان(رسمی- پیمانی- قراردای) و مجموع ساعات انواع دوره های آموزشی(عمومی، تخصصی، مدیریتی، فرهنگی-اجتماعی) طی شده در سال ۹۲، انجام گرفته است، متغییر مستقل در این تحقیق آموزش ضمن خدمت^[۲] و متغییر وابسته عملکرد شغلی کارکنان شامل ۴ محور : (ابتکار و خلاقیت، عملکرد اختصاصی فرد، رضایت ارباب رجوع، توانمندی فرد) می باشد.

۱-۳ سئوالات تحقیق

۱-۳-۱ سئوال اصلی تحقیق:

۱- آیا آموزشهای ضمن خدمت بر بهبود عملکرد شغلی کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر دارد؟

۱-۳-۲ سئوالهای فرعی تحقیق:

۱- آیا انواع آموزشهای ضمن خدمت بر عملکرد اختصاصی کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر دارد؟
۲- آیا انواع آموزشهای ضمن خدمت بر ابتکار و خلاقیت کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر دارد؟
۳- آیا انواع آموزشهای ضمن خدمت بر توانمندی کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر دارد؟
۴- آیا انواع آموزشهای ضمن خدمت بر رضایت ارباب رجوع در دانشگاه کاشان تـأثیر دارد؟

۱-۴ هدف تحقیق:

هدف از انجام این تحقیق بررسی میزان تاثیر دوره های آموزش ضمن خدمت بر بهبود عملکرد شغلی کارکنان دانشگاه کاشان می باشد، البته برای انجام این تحقیق از فرم های ارزیابی عملکرد کارکنان بهره گرفته شد. تا با ارزیابی نتایج استخراج شده از آن، و مجموع ساعات دوره های آموزشی طی شده در سال ۹۲ بتوان به رابطه موجود بین دوره های آموزش ضمن خدمت در ۴ سطح-عمومی- تخصصی- فرهنگی و اجتماعی و مدیریتی) با عملکرد شغلی کارکنان که در ۴ محور (عملکرد اختصاصی- ابتکارو خلاقیت- توانمندی شغلی و رضایت ارباب رجوع ) ارائه گردیده است پی برد. مطمئنا نتایج حاصل از این تحقیق کمک موثری در سیاستگذاری و تهیه تقویم و برنامه سالیانه آموزشی مختص کارکنان خواهد داشت، بطوریکه بیشترین تاثیر در جهت افزایش کارائی و اثربخشی شغلی داشته باشد.

۱-۵ اهمیت و ضرورت تحقیق:

در دنیای معاصر بیش از هر زمان دیگر، بقاء و دوام سازمانها در گرو تعادل بین روش های اجرای کار در سازمان ها با تغییر و تحولات و نوآوری های فراسازمانی است. این آموزش ها زمانی موثر و مقرون به صرفه خواهد بود که براساس برنامه ریزی و طراحی دقیق و از طریق نیازسنجی آموزشی و باتوجه به امکانات صورت گرفته باشد. از آنجا که هزینه های آموزش و برنامه های بالنده سازمان ها گزاف است و ارقام در خور توجهی از بودجه سازمان را در برمیگیرد، هزینه های مصرف شده به تنهایی دلایل موجهی بر لزوم ارزیابی اثربخشی آموزش است، ضمن اینکه منابع محدود هر سازمان ایجاب می کند، یک بررسی دقیق از روند اجرایی و کیفیت آموزش های ارائه شده به عمل آید، تا با توجه به این محدودیت از دوباره کاری ها و اتلاف نیروی انسانی و سایر منابع جلوگیری به عمل آید.(عزیزی،۱۳۹۲).سازمانهای اجتماعی امروزه به سبب توسعه و گسترش فعالیت های اقتصادی و خدماتی ناگزیر از تدارک حفظ و اداره نیروی انسانی پرتوان در مقیاس بزرگ و متنوع هستند. امروزه منابع انسانی نقش مهمی دررشد و توسعه اهداف سازمانی دارند. با نگرش به گذشته در می یابیم که منابع انسانی به عنوان ضرورت در کار سازمانها مطرح است. در حال حاضر نیز علیرغم پیشرفت های تکنولوژیک و ورود فناوری های متنوع در سازمانها، هنوز منابع انسانی مهمترین بازوی رشد و ترقی سازمان محسوب می شوند. در عصر حاضر بررسی و شناخت عوامل موثر برعملکرد شغلی کارکنان یکی از برنامه های مهم مدیریت در این بخش محسوب می شود.سازمانهایی که با دید مثبت به آموزش می نگرند به این نکته توجه دارند که در دنیایی از کمبود مهارت ها قرار دارند، این سازمانها به این نکته توجه دارند که سودهای محسوس و نامحسوس آموزش هزینه های آن را توجیه و عملکرد شغلی کارکنان را بالا میبرد.(قاسمی،۹۲)نکته قابل توجه اینکه با عنایت به سیاست های اجرایی برنامه اول توسعه دانشگاه کاشان طی سالهای (۱۳۹۴-۱۳۹۱) که برنامه های راهبردی و عملیاتی دانشگاه در تمامی بخشها در راستای تحقق سندچشم انداز دانشگاه بر این اساس تدوین شده است، ذیل ماده ۶۳، تحت عنوان توانمندسازی منابع انسانی، تاکید گردیده است که معاونت طرح و توسعه موظف است به صورت دوره ای با ارزیابی دوره های آموزشی، تاثیرات برگزاری دوره های آموزشی برعملکرد دانشگاه را بررسی و گزارش نماید، لذا به حسب اهمیت موضوع مورد پژوهش،انگیزه محقق برای تحقیق در این خصوص مضاعف گردید.

۱-۶ فرضیه های تحقیق:

۱- آموزشهای ضمن خدمت بر بهبود عملکرد شغلی کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر دارد.
۲- انواع آموزشهای ضمن خدمت بر عملکرد اختصاصی کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر معنا داری دارد.
۳- انواع آموزشهای ضمن خدمت بر ابتکار و خلاقیت کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر معنا داری دارد.
۴- انواع آموزشهای ضمن خدمت بر توانمندی کارکنان دانشگاه کاشان تـأثیر معنا داری دارد.
۵- انواع آموزشهای ضمن خدمت بر رضایت ارباب رجوع دانشگاه کاشان تـأثیر معنا داری دارد.

۱-۷ چهارچوب نظری و متغییرهای تحقیق:

طبق دستورالعمل اجرای ارزشیابی کارکنان دولت که در بخشی از آن به کاربردهای نتایج ارزشیابی در تصمیمات اداری کارکنان دولت اشاره شده است، در خصوص استفاده از نتایج ارزشیابی در آموزش کارکنان دولت ، دوره های آموزشی را به ۴ عنوان کلی طبقه بندی نموده است:

الف- دوره های بهبود مدیریت
ب- دوره های آموزشی شغلی (اختصاصی)
ج - دوره های توانائیهای عمومی
د - دوره های فرهنگی و اجتماعی
ضمنا طی بخشنامه ابلاغی سال ۱۳۹۰ کارکنان دولت محورها و شاخص های ارزیابی عملکرد کارکنان دولت تحت عنوان کلی الف: شاخص های اختصاصی(عملکرد اختصاصی) ب: شاخص های عمومی(ابتکار و خلاقیت-آموزش(توانمندسازی)- رضایت ارباب رجوع) تعریف شده است. با مدنظر قراردادن مجموع
بخشنامه ها و دستورالعملهای ابلاغی از سوی دولت، محقق نسبت درخصوص بررسی تاثیر آموزشهای ضمن خدمت بر عملکرد شغلی کارکنان پزوهش جاری را آغاز نمود.
براساس اطلاعات و مفاهیم مطروحه فوق، برای تحقیق جاری مدل پیشنهادی زیر طراحی و اجرا شده است،
تا بدینوسیله نحوه ارتباط و تاثیر انواع دوره های آموزش ضمن خدمت بر متغییرهای مربوط به عملکرد شغلی کارکنان دانشگاه کاشان ارزیابی شود.

شکل شماره (۱-۱)
(مدل پیشنهادی تحقیق)
متغییرهای تحقیق:
در این تحقیق متغییرعملکرد شغلی کارکنان به عنوان متغییر وابسته کل معرفی شده است که زیر متغییرهای وابسته ان عبارت از (عملکرد اختصاصی-ابتکار و خلاقیت-توانمندی شغلی-رضایت ارباب رجوع) می باشند.
همچنین متغییر آموزش ضمن خدمت به عنوان متغییر مستقل کل در نظر گرفته شده است و که زیر متغییرهای مستق آن شامل: آموزش عمومی،آموزش تخصصی،آموزش فرهنگی- اجتماعی،آموزش مدیریتی در نظر گرفته شده است.

۱-۸ قلمرو تحقیق:

۱-۸-۱ قلمرو مکانی:
شامل کلیه کارمندان(رسمی، پیمانی و قراردادی) دانشگاه کاشان می باشد که فرم های ارزیابی عملکرد ایشان به همراه مستندات لازم به مدیریت منابع انسانی تحویل داده شده، میباشد.
۱-۸-۲ قلمرو زمانی تحقیق:
این تحقیق براساس نتایج فرم های ارزیابی عملکرد کارکنان دانشگاه کاشان در پایان سال ۱۳۹۲، استخراج گردیده است.

۱-۹ تعریف نظری و عملی مفاهیم:

آموزش ضمن خدمت:
تعریف مفهومی: آموزش ضمن خدمت عبارت است از بهبود نظامدار و پیوسته استخدام‌ شدگان از نظر دانش، مهارت‌ها و رفتارهایی که به رفاه آنان و سازمان محل خدمتشان کمک می‌کند.

در آن دوران علی رغم تعداد بسیار زیاد افرادی که مجبور به ترک وطن خود گردیده و در کشورهای دیگر در وضعیت اسفناکی به سر می بردند میثاق جامعه ملل کوچک ترین اشاره ای به وضعیت این افراد نکرده بود. تنها ماده ۳۵ میثاق جامعه ملل از دولت های عضو درخواست می کرد که جهت بهبود وضعیت بهداشتی جلوگیری از امراض و تخفیف آلام نیازمندان در سراسر جهان با «کمیته بین المللی صلیب سرخ^[۳۰]» و دیگر سازمان های ذیربط در کشور خود همکاری کنند. لیکن همین ماده مبنای فعالیت جامعه ملل برای حل مشکلات پناهندگان به شمار آمد.

به طور کلی در دوران حیات جامعه ملل اقدامات زیر در ارتباط با پناهندگان صورت گرفت:
الف: دفتر «کمیسر عالی پناهندگان روسی^[۳۱]»
دفتر کمیسر عالی برای پناهندگان روسی با قطعنامه مورخ ۲۴ ژوئن ۱۹۲۱ مجمع جامعه ملل به وجود آمد و اقای دکتر «فریجاف نانسن^[۳۲]» از سوی جامعه به عنوان نخستین کمیسر آن انتخاب گردید. آقای نانسن در اجرای وظایف خود و امدادرسانی به پناهندگان روسی با برگزاری یک گردهمایی بین المللی صدور کارت های شناسایی خاصی را به تصویب رسانید که بعدها به گذرنامه نانسن معروف شد^[۳۳]. وظایف وی در ارتباط با این دسته از پناهندگان عبارت بود از:
۱- تسریع در تعیین وضعیت حقوقی پناهندگان روسی
۲- سازماندهی آنها برای «بازگشت به وطن^[۳۴]» یا «اسکان مجدد^[۳۵]» در کشورهایی که حاضر به پذیرش آنها بودند.
۳- اجرای کار امدادرسانی به آنها با کمک آژانس های بشردوستانه^[۳۶].
فعالیت های دفتر کم کم گسترش یافت و به دنبال کنفرانس های بین المللی به دعوت کمیسر عالی در سال های ۱۹۲۴ پناهندگان ارمنی و در سال ۱۹۲۸ پناهندگان آشوری، کلدانی و ترک ها را نیز در برگرفته و دفتر نیز با عنوان «دفتر کمیسر عالی برای پناهندگان» مشهور شد.
ظهور و تکوین پدیده ای به نام حقوق بین المللی پناهندگان را به میزان زیادی باید به نخستین کمیسر عالی پناهندگان؛ یعنی آقای نانسن، نسبت داد. کمیسر عالی نمایندگان خود را به پاییتخت کشورهای زیادی اعزام داشت تا نه تنها با دولت ها بلکه با سازمان های خیریه برای کمک به پناهندگان ارتباط برقرار کنند^[۳۷].
در کنفرانس سال ۱۹۲۸ علاوه بر نحوه فعالیت کمیسر عالی در کشورهای عضو، در مورد موضوعات مختلفی در باب مسایل شخصی پناهندگان نیز توصیه هایی صورت گرفت. موضوعاتی همچون مصونیت از عمل متقابل، تضمین هزینه های دادرسی، اعمال محدودیت هایی در مورد استفاده از نیروی کار خارجیان و … که می توان این مفاهیم را زمینه ساز حقوق موجود برای پناهندگان در کنوانسیون های ۱۹۵۱ و پروتکل ۱۹۶۷ به شمار آورد، مورد بحث و بررسی قرار گرفت^[۳۸] و علاوه بر آن طبق مصوبه کنفرانس ۱۹۲۸ نمایندگان کمیسر عالی باید پاک نیتی و صداقت و مدارک تحصیلی پناهندگان را تایید کرده و بر این اساس برای آنان از دولت پذیرنده درخواست روادید و حق استفاده از مدارس و سایر خدمات اجتماعی را بنمایند.
ب: دفتر بین المللی نانسن برای پناهندگان^[۳۹]
بعد از مرگ نانسن در سال ۱۹۳۱ جامعه ملل تصمیم گرفت تا حمایت سیاسی و حقوقی از پناهندگان را به تشکیلات ثابت خود بسپارد. بدین منظور «دفتر بین المللی نانسن» را به عنوان یک سازمان مستقل تحت نظارت مجمع عمومی جامعه ملل به وجود آورد. فعالیت این دفتر متوجه امور نوع دوستانه و امدادرسانی به پناهندگان بود.
از جمله اقدامات این دفتر تهیه کنوانسیون ۱۹۳۲ در مورد وضعیت بین المللی پناهندگان بود که تعداد معدودی از کشورها به آن پیوستند. موضوع این کنوانسیون پناهندگانی بود که دارای گذرنامه نانسن بودند^[۴۰].
در سپتامبر ۱۹۳۸ مجمع جامعه ملل تصمیم گرفت تا با ادغام دفتر نانسن و دفتر کمسیر عالی برای پناهندگان که پیش از این به وجود آمده بودند، دفتر واحدی تحت عنوان کمیسر عالی برای پناهندگان تحت حمایت جامعه ملل برای مدت پنج سال ایجاد کند.
همچنین در تاریخ ژوئیه ۱۹۳۸ به ابتکار «فرانکلین روزولت^[۴۱]» رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا «کمیته بین الدولی برای پناهندگان^[۴۲]» در طی کنفرانس «اویان^[۴۳]» به وجود آمد. این کمیته طی سال های جنگ دوم به طور فزاینده ای به وسیله با اهمیتی برای کمک و حمایت از پناهندگان درآمد^[۴۴].
به طور کلی تلاش هایی که در دوران جامعه ملل برای حمایت بین المللی از پناهندگان صورت گرفت دارای چند خصوصیت اصلی بود: اولا، این تلاش ها مخصوصا کنوانسیون هایی که برای حمایت از پناهندگان به وجود آمد، به صورت خاص، موردی و براساس خصوصیات و منشا پیدایش هر گروه از پناهنده تهیه و تدوین گردید. (افراد برخوردار از این حمایت ها پناهندگان روسی، ارمنی، آشوری، کلدانی، ترک، اسپانیایی، آلمانی و اتریشی بودند^[۴۵]) ثانیا این تلاش ها محدود به حوزه اروپا بوده و پناهندگان خارج از قاره اروپا رادر بر نمی گرفت اما همین تلاش ها زمینه را برای حمایت بیشتر از پناهندگان فراهم و توجه جامعه بین المللی را به مسایل آنان جلب نمود. به طوری که بسیاری از ترتیبات کنوانسیون هایی که بعد از این تاریخ به وجود آمد، براساس مجموعه مقررات و تلاش هایی بود که در زمان جامعه ملل صورت گرفته بود.
گفتار سوم: نهادهای حمایتی پناهندگان در دوران سازمان ملل متحد
جنگ جهانی دوم باعث ویرانی های بسیار زیاد و آواره شدن هزاران نفر دراروپا شد. بعد از پایان جنگ بسیاری از این افراد به کشورهای دیگر پناه آورده بودند و به علت ترس از خطراتی که متوجه جسم، جان و آزادی آنها بود، نمی توانستند یا مایل نبودند به کشور خود بازگردند. از سوی دیگر وضعیت اسفناک زندگی در اردوگاه های محل اسکان این افراد و ناتوانی کشورهای میزبان در ارائه حمایت کافی و مناسب به انبوه پناهندگان باعث شد تا پس از تشکیل سازمان ملل متحد، مجمع عمومی سازمان دراولین نشست خود در سال ۱۹۴۶ بررسی مساله پناهندگان را در دستور کار خود قرار دهد. کمیته سوم مجمع عمومی که مسئولیت رسیدگی و بررسی موضوعات اجتماعی نوع دوستانه و فرهنگی را بر عهده دارد، در ۱۲ فوریه ۱۹۴۵ قطعنامه ای را در این مورد به اتفاق آرا صادر نمود. در این قطعنامه اصول زیر در ارتباط با پناهندگان مورد تاکید قرار گرفت:
الف) مساله پناهندگان از نظر دامنه و ماهیت مساله ای بین المللی است.
ب) هیچ یک از پناهندگان^[۴۶] و آوارگان^[۴۷] که در آزادی کامل مخالفت خود را برای بازگشت به کشور مبداشان ابراز نموده اند نباید مجبور به بازگشت گردند.
ج) آینده چنین پناهندگان و آوارگانی می بایست مورد توجه یک سازمان بین المللی که در آینده نزدیک می شود قرار گیرد.
د) کمک به بازشت به وطن وظیفه اصلی در قبال آنها محسوب می گردد^[۴۸].
به دنبال این قطعنامه تشکیلاتی در قالب ملل متحد برای حمایت از پناهندگان ایجاد و شروع به فعالیت نمود. مهم ترین این تشکیلات عبارتند از:
الف: سازمان بین الملل پناهندگان (IRO)^[49]:
سازمان ملل متحد که با هدف اساسی «حفظ صلح و امنیت بین المللی^[۵۰]» آغاز به کار کرده بود موج پناهندگان ناشی از جنگ جهانی دوم را نوعی خطر بالقوه برای صلح بین المللی قلمداد می نمود. بدین ترتیب از همان ابتدای کار، موضوع پناهندگان در اولین اجلاس مجمع عمومی در فوریه سال ۱۹۴۶ مطرح و مسئولیت حمایت از پناهندگان رسما بر عهده سازمان ملل متحد نهاده شد^[۵۱]. بر همین مبنا و به دنبال توصیه کمیته شورای اقتصادی و اجتماعی، مجمع عمومی در دومین اجلاس خود در نیمه دوم سال ۱۹۴۶ «سازمان بین المللی پناهندگان» را تاسیس نمود^[۵۲].
اساسنامه سازمان بین المللی پناهندگان توسط کمیته ویژه ای که به توصیه مجمع عمومی و تصویب شورای اقتصادی و اجتماعی به وجود آمده بود، تهیه شد. این اساسنامه در ۲۰ دسامبر سال ۱۹۴۶ به تصویب مجمع عمومی رسید.
سازمان بین المللی پناهندگان، به عنوان یک کارگزاری تخصصی غیردائمی وابسته به ملل متحد، جایگزین اداره امداد و توانبخشی و کمک ملل متحد^[۵۳] (UNRRA)، کمیته بین الدول پناهندگان^[۵۴] (IGCR) و دفتر کمیسر عالی جامعه ملل برای پناهندگان گردید. این سازمان در اجرای وظایفیش به بازگشت آوارگان و پناهندگان و زندانیان جنگی در اروپا کمک می کرد و از سوی دیگر وظیفه حمایت و اسکان بیش از یک و نیم میلیون پناهنده ای را که در اردوگاه های اتریش، آلمان و ایتالیا به سر می بردند بر عهده داشت. با تداوم مساله پناهندگی و وجود مشکلات عدیده در زمینه حمایت بین المللی از پناهندگان، سازمان ملل راسا اقدام نموده و مسئولیت این امر را برعهده گرفت.
این سازمان اولین آژانس بین المللی بود که به طور همه جانبه به کلیه ابعاد مختلف مسایل پناهندگان از قبیل ثبت نام، تعیین وضعیت حقوقی، بازگشت به وطن، اسکان مجدد در کشور دیگر و … می پرداخت^[۵۵].
سازمان بین المللی پناهندگان در زمان حیاتش (تا سال ۱۹۵۱) بیش از یک میلیون آواره اروپایی را در سراسر جهان اسکان داده و به ۷۳٫۰۰۰ هزار نفر کمک کرد تا به وطن قبلیشان باز گردند^[۵۶].
ب: کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان^[۵۷] (UNHCR)
مجمع عمومی سازمان ملل با تصویب قطعنامه (IV) 319 در تاریخ سوم دسامبر ۱۹۴۹ تصمیم گرفت از اول سال ۱۹۵۱ دفتر «کمیساریای عالی متحد برای پناهندگان» را تاسیس نماید تا مسئولیت پناهندگانی را که در حوزه کاری سازمان بین المللی پناهندگان (IRO) قرار داشتند و نیز مسئولیت کسانی را که مجمع عمومی به آن واگذار نماید، بر عهده بگیرد. بر این اساس مجمع عمومی در ۱۴ دسامبر ۱۹۵۰ طی قطعنامه (V) 428 اساسنامه دفتر کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان را با ۲۶رای موافق در برابر ۵رای مخالف و ۱۱ رای ممتنع تصویب نمود. این دفتر براساس ماده ۲۲ منشور ملل متحد از ارکان فرعی مجمع عمومی به حساب می آید^[۵۸].
کمیساریای عالی پناهندگان در ابتدا به صورت موقت و برای یک دوره سه ساله ایجاد شد. لیکن از سال ۱۹۵۳ که دوره مذکور دوره پایان یافت تاکنون به صورت دوره های پنج ساله تمدید شده است و در حال حاضر مهمترین نهاد بین المللی در ارتباط با پناهندگان و پتاه جویان محسوب می گردد. کمیسر عالی با توصیه دبیرکل و توسط مجمع عمومی انتخاب می شود. مهمترین وظایف او طبق اساسنامه کمیساریای عالی ملل متحد برای پناهندگان عبارتند از:
- ترویج مصوبات و تصویب کنوانسیون های بین المللی نظارت بر اجرا و پیشنهاد متمم هایی برای الحاق به آنها
- تشویق اقداماتی که وضعیت پناهندگان را بهبود بخشیده و تعداد پناهندگانی که نیازمند حمایت هستند را کاهش دهد.
- نظارت بر حسن اجرای کنوانسیون ۱۹۵۱ در مورد وضعیت پناهندگان.
- کمک و تلاش برای تشویق بازگشت داوطلبانه پناهندگان به وطن یا ادغام آنها در کشور میزبان.
- ترویج پذیرش پناهندگان توسط کشورها
- تسهیل انتقال اموال پناهندگان به آنان
- جمع آوری اطلاعات مربوط به تعداد و وضعیت پناهندگان و قوانین و مقررات مربوط به آنان در کشورهای مختلف.
- برقراری ارتباط مداوم با دولت ها و سازمان های بین المللی ذی ربط
- تماس با سازمان های غیردولتی و تسهیل هماهنگی درتلاش های آنها برای حمایت از پناهندگان
علی الاصول در شرایط عادی، این مسئولیت دولت است که شهروندان خود را مورد حمایت قرار دهد و در مورد یک پناهنده، این پیوند شکسته شده است. یک پناهنده، غریبه ای است در جامعه پذیرنده. جامعه بین المللی به واسطه اتخاذ اسناد حقوقی، اراده خود را در جهت جانشین کردن این پیوند گسسته به اثبات رسانیده است و این کار را به واسطه تضمین هایی از حداقل موازین رفتار پذیرفته شده ، انجام داده است. طبق قانون این تکلیف به کمیسر عالی سپرده شده است که تضمین کند با فرد فرد پناهندگان مطابق با این موازین حداقل رفتار خواهد شد.
ج: «کمیته اجرایی^[۵۹]» کمیساریای عالی ملل متحد برای پناهندگان (Excom)
به دنبال ایجاد کمیسایای عالی ملل متحد برای پناهندگان، شورای اقتصادی و اجتماعی در سال ۱۹۵۱ کمیته مشورتی این کمیساریا را که مرکب از پانزده کشور عضو و غیرعضو ملل متحد بود تشکیل داد. مجمع عمومی طی قطعنامه شماره (XII)1166 مورخ ۲۷ نوامبر ۱۹۵۷ از شورای اقتصادی، اجتماعی خواست تا «کمیته اجرایی» را به جای کمیته مشورتی برای UNHCR ایجاد و انتخاب نماید، به صورتی که در عین حفظ حداکثر توزیع جغرافیایی، کشورهایی که علاقه و تعهد عملی خود را به یافتن راه حلی واقعی برای مشکلات پناهندگان نشان داده اند را در برگیرد. اعضای اولین این کمیته در ابتدا ۲۶ کشور بود و امروزه به ۶۴ کشور رسیده است^[۶۰]، علاوه بر آن برخی کشورهای دیگر به عنوان ناظر در جلسات کمیته اجرایی حضور می یابند، همچنین تعدادی از موسسات تخصصی و نهادهای حقوق بشری وابسته به سازمان ملل متحد از جمله «کمیساریای عالی حقوق بشر^[۶۱]» و برخی دیگر از نهادهای بین المللی حقوق بشری، قضایی، منطقه ای و غیردولتی (NGO) نیز به عنوان ناظر در جلسات این کمیته شرکت می نمایند. کمیته اجرایی طی جلسات منظم که هر ساله در ژنو برگزار می نماید باید به کمیساریای عالی ملل متحد در انجام وظایف خود بر طبق اساسنامه رهنمود داده و خصوصا کمیساریای عالی را در چگونگی تخصیص کمک های بین المللی در جهت حل مسایل پناهندگان هدایت کند. کمیساریای عالی موظف به پیروی از رهنمودهای مجمع عمومی، شورای اقتصادی و اجتماعی و متعهد به اجرای خط مشی هایی است که در کمیته اجرایی راجع به وضعیت پناهندگی تصویب شده است^[۶۲]. اجماع نظری که کمیته در جریان بحث هایش به آن دست می یابد،به شکل تصمیمانه^[۶۳] صادر می گردد.
فصل دوم: تعریف و تبیین مفهوم پناهنده
تعریف پناهنده و پدیده پناهندگی به تنهایی و بدون تحلیل محتوایی و تعیین دایره شمول مصادیق آن دارای فایده عملی چندانی نمی باشد. از این رو در این فصل بعد از ارائه تعریف دقیق «پناهنده»، مفهوم پناهندگی از دیدگاه حقوق بین الملل و اسلام به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.

• • • نام شناسی: هما،پرنده ای دست نیافتنی که با خود سعادت و خوشبختی می آورد اما هدیه او برای آهو و فرزندانش و برای سیدمیران چیزی جز بدبختی نابودی نیست.

  

• • تاریخچه زندگی:

پدر و مادر او در گذشته اند، خواهری دارد که در ده چغا سفید زندگی نمی کند، برادرانش براخاص و باباخان در ده چغا سفید زندگی می کنند، وضع چندان خوبی ندارند. پسر عمویش، خالو کرم کدخدای ده چغاسفید است. زمان آشنایی با میران ۲۰ سال دارد. پدر و مادر او پدر و مادر حقیقی اش نیستند. آنها او را در چهارسالگی که شیفته رقص های چوبی اش شده بودند از کولی ها به صد من گندم خریده اند. در ده سالگی شهرتش در رقص به آنچنان نقطه ای می رسد که هنگام عروسی ها از دهات دور دست به دنبال او می آیند. پیش از آنکه به حد تکلیف برسد عروس دلهای صدها کرد چابک سوار و یکه بزن است. پدر خوانده اش ترجیح می دهد او را به یک شهری گمنام که تصادفاً گذرش به آن ده می افتد بدهد تا زندگی اش را از آشوب و فتنه های اجتماعی وا رهاند. دختری دوازده ساله است که به همراه دایه و عروسک او را به خانه حاج بنا می فرستند. در بیست سالگی به دلیل سختگیری ها و بد خلقی های شدید شوهرش با وجود داشتن دو فرزند برای نجات جان خود، با همراهی یکی از دست خواهرچه هایش با نقشه قبلی، خود را عاشق البرزنامی نشان می دهد و از خانه شوهرش فرار می کند. البرز به دلیل نداشتن مسکن و مأوایی او را به خانه دوستش حسین خان ضربی می برد و خود می رود تا برای او پول، لباس و وسایل زندگی بیاورد حسین خان که پنج سال پیش هما را در بازار دیده و سخت شیفته حرکات ظریف او شده است. در فکر به دست آوردن اوست. زمان برگشت البرز، با کمک زنش، زهرا دشتی، به دروغ می گویند: او از این خانه رفته است. پای پلیس وسط می آید، پلیس می داند، هما درخانه حسین خان است، از روی مصلحت به او بروز نمی دهند و به این ترتیب دست البرز از سر او کوتاه می شود.
تاریخچه زندگی او از زبان خودش گفته می شود و ماجرای البرز از زبان خودش، حسین خان و ننه اصغر بیان می شود زیرا نویسنده می خواهد، خواننده از خود بپرسد که آنچه می گوید حقیقت دارد یا نه؟ گفته های حسین خان در مورد او حقیقت دارد یا نه؟

• • پیوند با دیگر شخصیت ها:

خواهر براخاص و باباخان، دختر عموی خالوکرم، زن مطلقه حاج بنا، مادر همایون و کتایون، زن سید میران سرابی، هووی آهو، زن بابای کلارا، بهرام، بیژن و مهدی.

• • نشانه های ظاهری:

خصوصیات ظاهری هما در جاهای مختلف و به بهانه های مختلف به صورت مستقیم از زبان نویسنده و نگاه دیگر شخصیت های داستانی وصف می شود. توصیفات نویسنده از خصوصیات ظاهری هما اغلب شاعرانه و همراه با تشبیه است. مانند:
«گیسیوی نرم و خرمائی رنگ او که با جلوه ای بس دلاویز می درخشید شانه زده و مانند زلف دختر بچگان کوتاه و چتری بود. گردن صاف و بلند و بناگوش نقره فامش چون رازی از پرده برون افتاده غوغا می کرد.چهره ظریفش گرد و دخترانه و اسباب صورتش یک یک و همه با هم نمونه بدیع صنع خدا بود. مژگان خاکی رنگ بلند و برگشته اش، اگر چه فرو افتاده تر از حجاب آسیه زن پرهیزکار فرعون بود، حقیقت ترسناکی را فاش می کرد که در پس آن، چه چشمان سحرانگیزی به قصد صید دلها، تیر و کمان به دست کمین کرده بود. »(افغانی،۱۳۴۵: ۱۷)
قیافه ظاهری قبل از حادثه:
«زن چادر سفید، زیباروئی بود در برو برو حسن و جوانی، پیراهن سیکلمه بی رنگ و رو و کت دامن گرد نیمداری به تن داشت. گونه هایش پریده و لاغر بود و هنگامی که دستهای سفید و بی نهایت ظریفش را، یکبار برای نان و بار دوم برای پول از زیر چادر به در آورد.سید میران سرابی توجه کرد، آستین کت از تو زدگی چندین باره سر دستها بیش از اندازه کوتاه شده بود. تمام مچ دست و النگوی مفتولیش بیرون بود.» (همان،۱۴)
نشانه های ظاهری هما نشان می دهد که او یک زن رنج دیده و سختی کشیده است.
قیافه ظاهری پس از حادثه:
«به زودی بدن نقره فام هما با آن سفیدی ملایم و مطبوعش به هیجده عیار آراسته گشت. زن زیبا و پرهوس که به همان نسبت خوش سلیقه بود و همه چیز لایق بود رفته رفته آن شخصیت و ارزش زنانه ای را که باید داشته باشد باز می یافت. لباس به تن او می خندید. وقتی برای انجام کاری از هر قبیل که بود آهنگ کوچه رفتن می کرد، چنان که گوئی می خواهد به عروسی برود، از ساعت ها قبل می نشست و به خود مشغول می شد و بالاخره وقتی که از کار پرزحمت خود فارغ و روی پله ایوان ظاهر می شد منتظرین و همراهان او جا می خوردند، از بیرون رفتن با چنان زن تیتیش مامانی و پر طمطراقی که همه نظرها را به سوی خود جلب می کرد پشیمان می گشتند. چادر کرپدوشین گلدار که روی بهترین لباس ابریشمی به رنگ های جالب می لغزید و مانند موج دریا بی قراری می کرد. کفش های بت با جوراب گوشتی فیل دکوز دستبند و سینه ریز، گوشواره و شش دانگ غرق بزکی که چهره با معنای او را به رنگ لاله های هلندی در آورده بود. » (همان:۴۲۷ )
تحول و دگرگونی:
هما در طول رمان در برابر حوادث داستان عکس العمل هایی نشان می دهد اما تحول و دگرگونی چندانی ندارد. او یک شخصیت دراماتیک است. او استثنا است، با همه زن های رمان از لحاظ پوشش، اخلاق، رفتار و حتی زیبایی متفاوت است. او به حقوق خود آشناست، عادت ها را زیر پا می گذارد. در ابتدای ورود به داستان هما زنی است ستم کشیده چنانکه خود می گوید«آنقدر خواری کشیده ام، آنقدر سرم به سنگ خورده است که قدر یک زندگی آرام و بی زخم زبان را بدانم. منی که برای سعادت کودکانم قصد کلفتی دارم چرا کلفت کسی نشوم که در خوبی و بزرگواری میراث از جدش دارد. زنی هستم خاکشی مزاج که به هر طبعی می توانم بسازم، نه کاری با شما دارم و نه چیزی می خواهم، جز اینکه اسمی رویم بگذارید و از این سرگردانی و بلا تکلیفی خلاصم سازید»(افغانی،۱۳۴۵: ۱۷۱)اما با پیش رفتن داستان خواننده می فهمد هما آن چیزی نیست که قبلاً گفته و از خود نشان داده است. او زنی است با روح آزاد و استقلال جو،زیاده خواه و بلندپرواز، بسیار زیرک و آب زیرکاه و در یک کلام در اوج ناپختگی و مظلومیت بسیار فرزانه و سیاستدان است. او همان چیزی است که در طول داستان از خود نشان می دهد و در پایان داستان نیز همان است که بوده زنی است سرکش، آزاد و استقلال جوو بلندپرواز.

• • خصوصیات اخلاقی شخصیت:

سرکش، بی بند بار، زنی با روح آزاد و استقلال جو، پیش افتاده و سرکش، عاشق رقص و آواز، خواهان شرف و آبرو، زنی به شکنندگی چینی و به سختی شمشیر، اخلاق و اطوارش در کمال ناپختگی فرزانه و در نهایت آزادگی متین و مرد صفت، در حرکاتش چیزی از خلق و خو و عادت بی بند و بار و بی پروادیده می شود، لیکن سرسخت و تسلیم ناپذیر است، روحش بیمناک و در جستجوی آزادی است، زیرک، سیاستدان و با تدبیر، بیزار از زور، دمدمی مزاج، آب زیرکاه، دورو، دو زبان، خودخواه، انحصار طلب، حسود، بهانه جو، پر دل و جرات، خودنما و جلوه فروش، ولخرج، پررو، تمیز و پرافاده است. نسبت به امور جاری زندگی بی قید، میران را دوست دارد و تمام روز در اندیشه جلب اوست، حق نشناس، بی قرار و آرام، حاضر جواب، خودساز، غدرپیشه، فتنه گر، شوخ چشم، نسبت به کسانی که دوست دارد مهربان و دلسوز، خوش سلیقه و کاردان، تجدد طلب ، عشرت طلب، عشوه گر، لغزگو، جور طلب
نویسنده، خصوصیات اخلاقی هما را خود بسیار کم تشریح می کند. خصوصیات و ویژگی های اخلاقی وی بیشتر از نگاه دیگر شخصیت های داستان و در گفتار آنان به خواننده گفته می شود. زیرا نویسنده می خواهد هما شخصیتی مرموز باشد به همین دلیل حتی در تاریخچه زندگی او اصل و ریشه هما نامشخص باقی می ماند او ترک کولی زاداست از نژاد کریم خان زند که توسط پدر و مادری ناتنی بزرگ شده است، نویسنده برای پیچیده تر شدن وی خصلت های ضد و نقیض و نا هماهنگی را در وجود او تعبیه می کند و خود سکوت می کند و به شخصیت ها اجازه می دهد تا در مورد او سخن بگویند و خصوصیات اخلاقی وی را بیان کنند. برای نمونه به چند مورد اشاره می شود:
از زبان حسین خان:
«پر ادا و اصول، جور طلب و آزادوار…اگر شما قادر باشید مجلل ترین زندگی شرعی یا غیر شرعی را در این شهر برای او فراهم کنید، از عشق خود برای او درختی بنشانید که بر هر شکوفه اش میوه ای و در هر میوه اش طعمی باشد، روح او را نمی توانید به تصرف در آورید، روح این زن آن مرغ شیدا و مدهوشی است که شیفته عوالم اثیری دیگر شده است اگر شما خانه مرا برای او جهنم حساب کنید شکی نداشته باشید، اریدیس آن را به بهشت زندگی معمولی ترجیح می دهد و همان جا می ماند، یا اگر برود، قبل از آن که دیری بگذرد باز می گردد. از همه این ها گذشته او یک اسفنکس به تمام معناست، سر انسان و تن ماده شیر دارد، حرکات و خلق و خویش غیر قابل تعبیر، مبهم و معما آمیز است من می توانم به جرات بگویم که حتی از عشق چیزی نمی فهمد، با این وجود محض آزمودن عشق مردی که هدف اوست مانند هندیان در شکار فیل، بر سر راهش چاله های موحش می کند که نجات از آن هرگز میسر نیست. در مسئله عشق او خود کامه جلادی است که بار دوستیش را به دوش کشیدن جز محکومیت و دردسر دائمی نتیجه ای ندارد. چون آب متلون و چون آتش یکرو است. عشقش پستانکی است که گول می زند. سیراب نمی کند. چهار دیواری خانه شوهر سهل است. این شهر برای او کوچک و تنگ می باشد. از خانه من به بیرون، او ساغری است که خواهی نخواهی باید در جمع رندان دست به دست بگردد. به درد آدمکی از قماش همان البرز عاشق قلابی اش می خورد که نه می داند کجا به دنیا آمده، پدر و مادرش کیست و نه می فهمد آبرو خوردنی است یا بوئیدنی. به درد چنان آدمی می خورد که مثل گربه چشم باز نکرده می تواند در یک شب هفت بار او را جا عوض کند.» (افغانی،۱۳۴۵: ۱۲۸-۱۲۷)
از زبان خورشید:
«او زن گشتورو خودسازی است، مثل مرغ چمنزار مست هوای آزاد و دیدن و دیده شدن است، اما بوالهوس و هر جایی نیست.» (همان:۷۳۰)
از زبان آهو:
«همایی که من می بینم هر چیزش نادرست باشد این یکی اش درست است.او هوسی و سرکش است. نسبت به امور جاری زندگی بی قید است.خودنما است. در هر جا و انجمنی که هست اگر مردی نباشد تا او را ببیند و بپسندد یا حتی لبخندی نثارش کند ناراحت و بی قرار است.اما آیا این ها را می توان دلیل بر نادرستی زن دانست؟شاید کسی که تازه با او برخورد کرده است چنین حکمی درباره اش بدهد اما من نمی توانم بدهم. او دارای آن استعدادی هست که خطاکار باشد و نیست و عفافش نیز در همین است.» (همان:۵۶۲)
گفت و گو:
با گفتگوی هما با دیگر شخصیت ها بسیاری از خصوصیات وی آشکار می شود. گفتار او اغلب بسیار طولانی است وچندین صفحه از کتاب را به خود اختصاص میدهد.برای مثال می توان به صفحه ۵۳۳-۵۲۵اشاره کرد.
او یک زن سختی کشیده است که برای نجات خود به میران پناه می برد و برای راضی کردن وی حرف هایی می زند که بر خلاف باطن و خواسته حقیقی اوست :
«من از همین حالا مانند یک کنیز دست شما را می بوسم. می گویم کنیز، زیرا تو جان مرا خریده ای، در باریک ترین لحظه ها به دادم رسیده ای، تصمیم شما، اگر بخواهی مرا به همان خانه ببری، بستگی به خلق و خو و میزان سازگاری او دارد. و آنچه که مربوط به من است، هرچند همسر موقت شما هستم، آنقدر خواری کشیده ام، آنقدر سرم به سنگ خورده است که قدر یک زندگی آرام و بی زخم زبان را بدانم. منی که برای سعادت کودکانم قصد کلفتی دارم چرا کلفت کسی شوم که در خوبی و بزرگواری میراث از جدش دارد. زنی هستم خاکشی مزاج که به هر طبعی می توانم بسازم، نه کاری به کار شما دارم و نه چیزی می خواهم، جز اینکه اسمی رویم بگذارید و از این سرگردانی و بلا تکلیفی خلاصم سازید. همین والسلام. » (افغانی ،۱۳۴۵: ۱۷۱)
هما مکار، آب زیرکاه، انحصار طلب و فتنه گر است. او برای به دست آوردن میران موذیانه سخن می گوید و آهو را فدای خواسته خود می کند:
«ناراحتی من در این است که غذای دستپخت دشمنم را بخورم، تهیه شام و ناهار دو نفر آدم چه ناراحتی دارد، شاید آهو آنقدر زن بدخواه و کینه ای نباشد که من تصور کرده ام. اما دیا من به سر او نیامده ام؟ ما دو تا الان هووی هم نیستیم؟ اگر دیروز ظهر سر سفره، من و تو همکاسه نبودیم هرگز لب به آن غذا نمی زدم، چیزی به من الهام کرده بود که از آن نخورم. هنوز نمی خواهم از روی یقین بگویم که آهو اهل این گونه کارهاست، اما آدمیزاد هر چه باشد شیرخام خورده است و نگرانی من بیشتر از اینکه برای خودم باشد برای توست که مبادا خدای نکرده روزی چیزی که به خوردت بدهند. حسادت کرمی است که عاقبت اژدها می شود و از دهانش آتش می جهد، این موضوع را تا به حال نشنیده ای؟ » (همان:۴۱۲)
هما شوخ چشم، لجباز و یکدنده، خودپسند، مکار و طعنه زن است. زنی است که با روح آزاد و استقلال جو، فاخته ماده ای است که نمی تواند آزاد باشد و بخواند:
«که به تو گفت نباید آب تنی بکنم. دلم می خواست همین حالا اینجا بود و می دید که دستورش را اطاعت نکرده ام. چه خوب شد نگذاشتیم بچه ها با ما بیایند. یک فاخته کوچک ناجنس ما را دیده است که نمی خواهد خودش را لو بدهد. ای فاخته کوچک، من می خواهم لخت بشوم و چند دقیقه ای تن نقره گونم را در بستر جویبار هم آغوش حبابها سازم. تو را به خدا اگر نر هستی چشمهایت را ببند و فوراً از این مکان دور شو. شوهری دارم خود خواهتر از خروس، بدگمان تر از لکلک و شیداتر از بلبل، که اگر رد تو را در این مکان ببیند باز می شود و بال می کشد و تا آن سر دنیا به دنبالت می آید. هان، نمی روی، پس معلوم می شود تو هم از جنس خودم هستی، آری، ماده ای که نمی توانی بخوانی. » (همان:۷۰۶)
او زنی است جور طلب و خودخواه:
«هرچه دده گوید از داغ گده گوید. پس حالا که اینطور شد فردا شب هم پیش او نخواهی رفت. بگذار برای او درس عبرتی بشود. برای خودش بنالد و به زمین بمالد، این بدترین دردهاست، بدترین درس هاست.» (همان:۳۲۸)
هما زنی است با روح آزاد و با وجود اینکه سیدمیران را دوست دارد در وجود او چیزی است که نه تنها تسلیم میران نشده است بلکه از او می گریزد.او همواره نگران ازدست دادن میران است و به ناچار به مردی می اندیشد که بتواند زندگی او را تضمین کند:
«عجیب است که شما در چار چوب آزادی های ظاهری که این مرد به من داده است روح زندانی ام را که مثل یک تخته پوست پلنگ بر مسند شهوات او چار میخ شده است نمی بینید. اگر هووی من به صرف جفاهای شوهر دوستانی دارد که می تواند پیش آنان در درد دل بگشاید و غم خود را خالی کند من این را نیز ندارم و نمی توانم داشته باشم.هر وقت آهو را می بینم که با نهایت علاقه سرگرم وظایف مادری خویش است و عارش می آید هرگز سر بردارد و به پنجره اتاق من بنگرد از بغض و وحشتی نامعلوم دلم می خواهد به دو نیم شود .تنها فضیلت زنانه ای که به جای همه عواطف پاک و سرشار مادری اکنون در دل من به جا مانده است در همین یک موضوع خلاصه شده است.مواظبتی که من از نهال تازه عشقم کرده ام و بعد از این هم تاهستم و هست با شدت و دقت ادامه خواهد یافت رفتن او به اتاق آهو ولو برای یک ساعت یا یک دقیقه باشد،همان آزمایشی است که دن کیشوت به خاطر اطمینان از درستی معشوقه اش کرد،او را به دست دوستش سپرد و نتیجه چنان که نمی خواست دید…عقل و حساب درست زندگی به من می آموزد که هرچه زودتر،تا گوشتم خریدار دارد،از چار دیوار حریم این مرد بیرون بزنم و بروم با کسی روی هم بریزیم که هرچند در طراز البرز مردی ضعیف اراده،شغال صفت و جبون باشد لااقل رندگی همیشگی با مرا تضمین کند اما من به ندای قلبم گوش می دهم که برای سرابی می تپد والسلام، همان قلبی که در شکم مادر ماه ها پیش از مغز بجنبش در می آید.» (همان:۵۲۸-۵۲۷)
زنی است آزاد و بی پروا اما سخت و تسلیم ناپذیر، دیگران را قربانی خواسته های خود می کند اما بدخواه کسانی که دوست دارد نیست.
«باز هم می گویم، نه اینکه یک وقت خیال کنی من از خودم می ترسم، مادر من قنداقم را همچین سست نبسته بود که هرلات هرزه و بی سر و پائی که از راه پیدا شد بیاید ومرا وسیله هوس خود قرار بدهد. دلواپسی من همه از آینده این طفل معصوم است. درست است که من به آهو بدی کرده ام اما بدخواه او و دخترش نیستم، در هر صورت اصراری هم ندارم که تو جواب رد به آنها بدهی. چه که با همه احوال فی الواقع پر دور نیست فردا که زاق و زیقی دورش را گرفت این پسر به سر عقل بیاید، سرش را پایین بیندازد و برای زنش شوهر خوبی بشود. بعد از همه این حرفها، چه بخواهی خواستگاران را جواب کنی چه قبول، تنها خواهش من این است که گفته های امشب میان خودمان دو تا بماند. نمی خواهم آهو مرا باعث اینکار بداند و هر جا بنشیند هدف ناسزا و نفرینم قرار دهد. » (همان:۷۷۹)
صفات و تشبیهات:

علت مراجعه نکردن به ارگان­های دولتی برای کسب حمایت مالی

۹۴./.

حمایت­های اقتصادی طردآمیز

۱۴./.

دلسردی و ناامیدی از کسب نتیجه (در صورت مراجعه)

۷./.

آگاهی نداشتن از وجود این ارگان‌ها و نحوه­ مراجعه به آن­ها

با توجه به جدول بالا حمایت­های اقتصادی طردآمیز مهم­ترین عامل مراجعه نکردن زنان سرپرست خانوار به ارگان­های دولتی جهت حمایت مالی بوده که زمینه‌ی طرد اقتصادی آن‌ها را فراهم کرده است و پس از آن دلسردی و ناامیدی از نتیجه‌ بیشترین فراوانی را داشته است و در نهایت آگاه نبودن از نحوه­ مراجعه به این ارگان­ها قرار دارد.
۴-۱-۸. مشکلات مالی و رفتارهای طردآمیز اطرافیان: زمینه­ ساز نگرانی و اضطراب و نداشتن احساس شادمانی
بر اساس مصاحبه های صورت گرفته با زنان سرپرست خانوار طردشدگی و محرومیت در سراسر زندگی آن‌ها قابل مشاهده است. در این تحقیق از آن‌ها پرسش شد “در مورد مهم­ترین مشکلاتی که در حال حاضر دارید، توضیح دهید” همه‌ی آن‌ها در پاسخ به “مشکلات مالی و رفتارهای طردآمیز دیگران” اشاره کردند. در واقع علاوه بر دغدغه فکری تأمین هزینه‌های کمرشکن زندگی، طرد شدن از سوی اجتماع، دوستان و در مواردی طرد شدن از سوی خانواده نیز مشکلات دیگر آنان بود. در نتیجه تمام این مسائل و مشکلات باعث ایجاد انواع اختلالات روانی، اضطراب و نگرانی در آن‌ها شده و به دنبال آن با اُفت کیفیت زندگی و نارضایتی از آن مواجه بودند. در کل مهم­ترین مشکلاتی که این زنان به آن اشاره کردند عبارت است از:
ا- مشکلات مالی
۲- رفتارهای طردآمیز اطرافیان
۴-۱-۸-۱. مشکلات مالی
وضعیت اقتصادی نامطلوب و فقر مادی از جمله مشکلاتی بود که زمینه‌ی نگرانی و استرس زنان سرپرست خانوار را فراهم کرده بود. در این زمینه می­توان مقولات زیر را بیان کرد:

• نداشتن مسکن

• نداشتن پشتوانه‌ی مالی و بدهکاری‌ها

• اشتغال به کارهایی با دستمزد اندک

• بیکاری فرزندان و نگرانی از تأخیر در ازدواج، منحرف و بزهکارشدن آن‌ها

۶۰ درصد از این زنان نداشتن مسکن را مهم­ترین مشکل زندگی خود می­دانستند.
«مشکل اساسی زندگی من نداشتن سرپناه است، من الان خانه ندارم و با ۴ بچه مستاجرهستم، پول کرایه خانه ­هم ندارم» (زن ۵۱ ساله، علت سرپرستی: متواری شدن همسر).
نداشتن پشتوانه‌ی مالی و بدهکار بودن حدود ۳۴درصد از مشکلات زنان سرپرست خانوار را شامل بود.
«من خیلی نگرانم، هیچ تکیه­گاه مالی ندارم، خیلی قرض دارم، مشکل زندگی من دلشوره و استرسی است که تمام وجودم را گرفته، از لحاظ مالی به حدی مشکل دارم که تمام زندگیم پر از استرس شده است» (زن ۴۸ ساله، علت سرپرستی: فوت همسر).
بر اساس کل مصاحبه­ ها ۷۴ درصد از این زنان اشتغال داشتن به کارهایی با دستمزد اندک مثل کار در خانه‌ی مردم را به عنوان مهم­ترین مشکل زندگی خود بیان کردند.
«مهم­ترین مشکل من فقر و نداری است، حقوقم کفاف زندگی‌ام را نمی­دهد، خیلی دستمزدم پایین است، هیچ کس هم مرا حمایت نمی­کند، این هم شد زندگی!» (زن ۴۶ ساله، علت سرپرستی: اعتیاد و متواری شدن همسر).
بیشتر این زنان به بیکار بودن فرزندان­شان اشاره داشتند و استرس تأخیر در ازدواج فرزندان­شان و همچنین ترس از بزهکار شدن آن‌ها تمام وجودشان را فرا گرفته بود. در نتیجه ۹۴درصد از آن‌ها مهم­ترین مشکل خود را بیکاری فرزندان­شان می­دانستند.
«مهم­ترین مشکل زندگی من اقتصادی است. پسرم بیکار است؛ نه خانه دارد و نه وسیله عروسی‌اش مهیاست. می­ترسم نتواند هیچ وقت ازدواج کند!» (زن ۴۳ ساله، علت سرپرستی: متواری شدن همسر).
«می­ترسم بچه­هایم منحرف بشوند. دستشان به جایی بند نیست. با بدبختی دانشگاه رفته‌اند. الان کار ندارند، خیلی نگرا­­ن­شان هستم» (زن ۴۶ ساله، علت سرپرستی: زندانی بودن همسر).
۴-۱-۸-۲. رفتارهای طردآمیز اطرافیان
زنان سرپرست خانوار حمایت­های اطرافیانشان را طردآمیز ذکر کردند. بیشتر آن‌ها در ارتباط برقرار کردن با دیگران، با مشکل مواجه بودند؛ یعنی رفتارهای دیگران باعث شده بود که آن‌ها به ارتباط و رفت و آمد تمایل نداشته باشند. نگرش منفی جامعه نسبت به آن‌ها باعث شده بود بسیاری از این زنان از اجاره کردن مکانی برای زندگی ناتوان باشند؛ زیرا به محض اینکه صاحب‌خانه متوجه می‌شد خانواده فاقد سرپرست مرد است، از اجاره دادن منزل خود امتناع می­کرد. علاوه بر این آن‌ها از انواع طعنه­ها و آزارها و کنایه­ها ی دیگران در رنج بودند و معتقد بودند حضورشان در جمع باعث تحقیقر آن‌ها می­ شود. در کل احترام نکردن و به عبارتی تحویل نگرفتن آن‌ها از سوی دیگران باعث شده بود که با وجود تنهایی، تن به حضور در هیج جمعی ندهند. در نتیجه احساس حقارت می­کردند. همچنین این زنان از محدود کردن خود حرف می‌زدند. آن‌ها به خاطر ترس از بی­آبروشدن در مقابله با دید منفی اطرافیان­شان سعی می­کردند طوری در انظار ظاهر شوند که مورد نظر دیگران است. آن‌ها اعتماد به نفس خود را از دست داده بودند و به‌طور کلی بنا به گفته‌ی خود این زنان، در زندگی آن‌ها شادمانی معنایی نداشت .
بر اساس مصاحبه های انجام گرفته در زمینه‌ی رفتارهای طردآمیز، می­توان به این مقولات اشاره کرد:
- تنها بودن (کمبود محبت، بی‌توجهی خویشاوندان درجه یک…)
- مشکلات در اجاره مسکن به‌علت نگرش­های منفی به زنان سرپرست خانوار
- تحویل نگرفتن دیگران و تحقیر کردن آن‌ها هنگام مراجعه به سازمان­های حمایت­کننده و…
- طعنه‌ها و کنایه‌ها توسط اطرافیان
- انواع سوء‌نیت‌ها و آزارهای دیگران
- قرار دادن خود در محدودگاه
حدود۸۰ درصد از زنان سرپرست خانوار از احساس تنهایی،کمبود محبت و بی‌توجهی خویشاوندان، دوستان و همسایه­ها در رنج بودند و مهم­ترین مشکل زندگی­شان را نداشتن تکیه­گاه عاطفی می‌دانستند.