معلق شدن فراگیر دانه­ها

سومر و همکاران-۱۹۹۶( Sumer et al)

V*2/(Gs-1)gDs>1

۰٫۱۳<Ds<3mm

درحالی که نرخ انتقال بار معلق بستری تابع شرایط هیدرولیکی جریان می­باشد، بار شسته از این ویژگی مستثنی بوده و جریان آب قادر است بار شسته را به هر مقدار که وارد رودخانه شود به صورت معلق حمل نماید .علت این پدیده تشکیل پیوند یونی بین دانه­ های رسوب و ملکول­های آب می­باشد که در مقابل نیروی وزن دانه­ها مقاومت نموده و از ترسیب آنها ممانعت می­نماید . این ویژگی همچنین عامل اصلی وقوع جریان­های با غلظت بالا و جریان­های گلی در رودخانه­ها می­باشد. راهکار عملی برای تعیین بار شسته، نمونه برداری و تعیین غلظت در ایستگاه­های آب سنجی و رسوب سنجی می­باشد. بدیهی است نمونه­های تهیه شده علاوه بر بار شسته، بار معلق بستری را نیز شامل می­ شود.

۲-۱۰- نمونه برداری از مواد معلق

بر عکس مواد محلول در آب که غلظت یکنواختی در مقطع رودخانه دارند، مواد معلق دارای غلظت های متفاوت بر حسب عمق آب بوده و بنابراین برای اندازه گیری صحیح آن باید نمونه های متعدد از آب تهیه کرد. مواد ریز دانه مثل رس و یا لای نرم ، تقریباً دارای غلظت یکنواختی در اعماق مختلف بوده در حالی که ماسه و شن ، دارای غلظت ۵ تا ۱۰ برابر در نزدیکی بستر نسبت به سطح آب می­باشند .یکی از اشکالاتی که نمونه بردارهای رسوب معلق دارند آن است که تمامی آنها یک ضخامت در حدود ده سانتی متری از کف را که دارای غلظت فراوان مواد معلق مخصوصاً از نظر ذرات ماسه و شن است نمونه برداری نمی کنند. با این وجود سعی شده نمونه بردارهای مناسبی جهت اندازه گیری مواد معلق ساخته شود که دارای سه شرط اصلی زیر باشند:
- سرعت در محل ورود آب به داخل نمونه بردار تقریباً همان سرعت جریان واقعی آب باشد.
- وجود نمونه بردار در آب حداقل تغییر را در جریان عادی ایجاد کند .
- دهان لوله نمونه بردار در مسیر جریان آب قرار گیرد .

۲-۱۰-۱- نمونه­بردارهای بار معلق

اطلاعاتی که به طور معمول در تعیین دبی رسوبات معلق بدست می­آیند، عبارتند از: غلظت متوسط، قطر ذرات، وزن مخصوص رسوبات معلق، درجه حرارت مخلوط آب و رسوب، دبی آب و توزیع جریان در مقطع عبوری رودخانه (امید و نصرآبادی، ۱۳۹۱).
-نمونه بردار نقطه ای :
نمونه بردار نقطه ای غلظت متوسطی از مواد معلق را در یک نقطه از رودخانه اندازه گیری می کند.
-نمونه بردار انتگراسیون عمقی :
این نمونه بردارها غلظت متوسطی از مواد معلق را در نقاط مختلف یک امتداد قائم رودخانه اندازه ­گیری می کنند. در استفاده از این نمونه بردارها باید توجه داشت که بطری هنگام خروج نمونه بردار از آب کاملاً پر نباشد و بدین وسیله بتوان مطمئن بود که نمونه برداری از تمام نقاط مورد نظر انجام شده است. چنانچه بطری پرباشد باید لوله ورودی آب به بطری را تعویض کرده و قطرآن را کاهش داد و دوباره نمونه برداری کرد .
-نمونه بردارهای لحظه ای^[۱۱]
این نمونه بردارها دارای لوله افقی بوده و توسط وزنه دوکی شکل دارای باله ، در مسیر جریان آب قرار می­گیرند و در یک لحظه ، دریچه­های دو طرف بسته می شود. عیبی که این نمونه بردارها دارند آن است که تغییرات زمانی مواد را نادیده می­گیرند .
-نمونه بردارهای سری ارتفاعی^[۱۲]
این نمونه بردارها در مورد رودخانه هایی به کار برده می­ شود که دارای سیلاب آنی و کوتاه مدت بوده و فرصت کافی برای نمونه برداری عادی وجود ندارد .در این مورد تعدادی بطری روی یک صفحه چوبی و در ارتفاعات مختلف نصب شده و در روی پایه­ای کنار رودخانه و در یک محل مناسب قرار می­گیرد .این نمونه بردار دقت کافی نداشته و فقط بزرگی و یا کوچکی مقدار گل آلودگی را در مواقع سیلابی نشان می دهد.
-اندازه گیرهای مستمر
این وسایل تغییرات گل آلودگی را در تمام لحظات نشان داده و ثبت می­ کند ولی به علت هزینه زیادی که دارند هنوز در اجرا رواج نیافته­اند .نمونه آن سلول های فتوالکتریک و استفاده از ایزوتوپ­ها و اشعه ایکس می­باشد .این دستگاه ها برای اندازه گیری گل­آلودگی­های کمتر از یک گرم بر لیتر دقت کافی ندارند .
-نمونه بردار پمپی :
در این حالت آب گل آلود از یک لوله که مدخل آن در نقطه مورد نظر در رودخانه قرار دارد مکیده شده و برای تعیین غلظت طوری تنظیم می­شوند که در فواصل زمانی معین یک نمونه از آب را برداشت می­ کند .

۲-۱۰-۲- روش های نمونه برداری از مواد معلق :

-روش E.T.R^[13]
در این روش تعدادی امتداد قائم به فواصل مساوی( معمولاً ۳ امتداد) در مقطع عرضی رودخانه انتخاب گردیده و با بهره گرفتن از نمونه بردار نوع انتگراسیون عمقی از هر یک از امتدادهای عمودی نمونه برداری می شود. درتقسیم بندی مقطع فواصل کوتاه طرفین که آب ساکن دارند به حساب نمی­آیند. سرعت بالا و پایین بردن نمونه بردار باید یکنواخت بوده وبرای تمام امتدادهای قائم مساوی باشد. غلظت متوسط نمونه های برداشتی در محورهای عمودی مختلف نشان دهنده میانگین گل آلودگی در زمان نمونه برداری خواهد بود .
-روشE.D.I ^[۱۴]
در این روش مقطع عرضی رودخانه به سه و یا چند مقطع جزئی به نحوی تقسیم می­ شود که دبی آن­ها تقریباً با هم برابر باشند. آنگاه از وسط هر یک از مقاطع به طریقه انتگراسیون عمقی نمونه برداری می­ شود .سپس میانگین وزنی غلظت از رابطه زیر محاسبه می­گردد:
Cs=ΣCqQp/ΣQp
Cs = غلظت که در آن به گرم بر لیتر یا کیلوگرم برمتر مکعب
Cq = غلظت متوسط در هر یک از محورها
Qp = دبی هر یک از مقاطع
در عمل قبل از نمونه برداری رسوب، دبی آب اندازه ­گیری می­ شود .در ایستگاه­هایی که به روش فوق نمونه برداری می­شوند معمولاً نقطه ثابتی در کناررودخانه برای برداشت نمونه تعیین می­گردد که همزمان با نمونه برداری در این نقطه نیز نمونه برداری انجام می­ شود. سپس با تعیین غلظت در نقطه ثابت رابطه بین غلظت متوسط مقطع و غلظت در این نقطه به دست می ­آید. به ­این ترتیب در هنگام جریان سیل کافی است که تعدادی نمونه از همان نقطه ثابت گرفته شود و با بهره گرفتن از رابطه به دست آمده ، غلظت متوسط آب رودخانه به دست می ­آید .در صورتی که تعداد نمونه­ها در طول سیلاب کافی باشد می­توان منحنی تغییرات گل­آلودگی را در طول سیلاب رسم کرد .
حجم نمونه­های لازم برای تعیین مواد معلق نیز متناسب با میزان گل­آلودگی آب­ها تغییر می­ کند. هر چه آب صا­ف­تر باشد باید حجم بیشتری از آن را نمونه­برداری کرد (مهدوی ، ۱۳۸۸).

۲-۱۱- روش­های برآورد رسوب معلق

بطور کلی روش­های برآورد غلظت رسوب معلق رودخانه­ها به دو دسته تقسیم شده است. دسته اول روش­های مبتنی بر قوانین دینامیک و مکانیک سیلات که عموماً توسط متخصصان و صاحب­نظران علم هیدرولیک ارائه شده است؛ و دسته دوم روش­های مبتنی بر اندازه ­گیری­های مستقیم و تحلیل­های آماری، که بیشتر توسط صاحب­نظران علم هیدرولوژی توصیه شده است (میرابوالقاسمی و مرید، ۱۳۷۴). طبق تقسیم­­بندی Preston et al(1989) سه طبقه عمده از روش هیدرولوژیکی دیده می­ شود که عبارتند از: برآوردکننده­های رگرسیونی، برآوردکننده­های میانگین، و برآوردکننده­های نسبتی.
در برآوردگرهای رگرسیونی مقادیر اندازه ­گیری شده دبی آب و رسوب در مقابل یکدیگر رسم شده و سپس تابع مناسبی بر داده ­ها برازش داده می­ شود (جواهری و همکاران، ۱۳۸۴). از میان روش­های فوق، منحنی­های سنجه رسوب، که جزء برآوردگرهای رگرسیونی­اند، بر اساس روابط بدست آمده از اندازه ­گیری­های مستقیم دبی جریان- غلظت رسوب عمل می­ کنند و معمولاً در مقیاس­های زمانی غیرمنفرد و پیوسته (روزانه، ماهانه، و سالانه) بعنوان مبنای مشاهده­ای در برابر مقادیر برآوردی در نظر گرفته می­شوند (دفتر استانداردها و معیارهای فنی، ۱۳۸۶). همچنین از آنجا که بیشترین مقدار بار رسوب انتقالی در زمان سیلاب­های منفرد مشاهده می­ شود، لذا در مقیاس سالانه، تغیییرات رسوبدهی در ارتباط با تعداد وقایع سیلابی رخ داده می­باشد که بصورت هیدروگراف سالانه نیز قابل ترسیم است. بنابراین با ثبت داده ­های دبی متوسط روزانه در طی سال می­توان با بهره گرفتن از معادله سنجه، رسوبدهی سالانه را با دقت قابل قبولی برآورد کرد (Rovira et al. 2006).

۲-۱۲- محاسبه رسوب معلق با بهره گرفتن از منحنی سنجه رسوب و دبی های متوسط روزانه :

اگر تعداد نمونه های برداشتی هنگام سیلاب­ها کافی باشند، با بهره گرفتن از کاغذ­های لیمنوگراف، تغییرات زمانی بر حسب دبی را مورد مطالعه قرار می­ دهند. سپس غلظت متوسط روزانه رسوب را حساب کرده و با جمع­آوری آن­ها ،میزان رسوب سالانه مواد معلق بدست می ­آید. چنانچه تعداد نمونه­ها برای رسم منحنی تغییرات غلظت کافی نباشد ، غلظت نمونه­برداری شده در حجم آب همان روز ضرب شده و رسوب روزانه بدست می ­آید. با بهره گرفتن از دبی متوسط و رسوب روزانه، منحنی سنجه رسوب روی کاغذ لگاریتمی رسم می­ شود که معمولاً به صورت خطی مستقیم است با انتقال دبی های متوسط روزانه روی منحنی سنجه رسوب می توان وزن رسوب مربوط به آن روز را بدست آورد و با جمع کردن آن­ها وزن کل مواد معلق سالانه محاسبه می­گردد. منحنی سنجه رسوب یک رابطه تقریبی بین دبی آب و رسوب می­باشد. مثلاً دو دبی یکسان ناشی از ذوب برف و رگبار شدید دارای گل­آلودگی بسیار متفاوتی با یکدیگر می­باشند .به همین دلیل گاهی اوقات نقاط موجود روی کاغذ سنجه رسوب بسیار پراکنده می­باشد (مهدوی، ۱۳۸۸).

۲-۱۳- محاسبه رسوب معلق با بهره گرفتن از روش اداره عمران ایلات متحده(^[۱۵]USBR)

مراحل محاسبه رسوب معلق در این روش ،به شرح زیر می­باشد (مهدوی ، ۱۳۸۸) :
۱- رسم منحنی دبی کلاسه

DPS یا سود تقسیمی هر سهم: هرسال شرکت‌ها بخشی از سود خالص را مطابق قانون و بخشی را بر اساس نیاز شرکت نزد خود نگهداری می‌کنند و مابقی را بین سهامداران تقسیم می‌نمایند. به مقدار سودی که شرکت تقسیم می‌کند و به‌طور نقدی به دست سهامدار می‌رسد. سود پرداختی هر سهم از تقسیم کل سود پرداختی (مصوب مجمع عادی سالانه) بر تعداد سهام شرکت به دست می‌آید.
EPS یا سود هر سهم: سود هر سهم (EPS) یکی از آماره‌های مالی بسیار مهم است که موردتوجه سرمایه‌گذاران و تحلیل گران مالی می‌باشد. EPS از تقسیم سود پس از کسر مالیات شرکت، بر تعداد کل سهام، محاسبه می‌شود.
BVPS یا ارزش دفتری هر سهم: از تقسیم حقوق صاحبان سهام در ترازنامه بر تعداد سهام به دست می‌آید. نشان‌دهنده ارزش دفتری است که در صورت انحلال شرکت و پس از پرداخت تمام بدهی‌های شرکت به ازای هر سهم نصیب سهام‌داران می‌شود.

ساختار تحقیق

گزارش تحقیق حاضر طی ۵ فصل به ترتیب زیر ارائه‌شده است.
فصل اول: در این کلیات تحقیق ارائه مشتمل بر تشریح و بیان موضوع، اهداف و سؤالات و فرضیات تحقیق، روش کلی تحقیق، قلمرو تحقیق، تعاریف عملیاتی واژه‌ها مورداشاره قرار گرفت.
فصل دوم: در این فصل ادبیات و پیشینه موردبررسی قرارگرفته است. در این فصل پس از ارائه مبانی نظری موضوع تحقیق، تحقیقات مختلفی که در رابطه با ابعاد مختلف موضوع پژوهش انجام‌گرفته، بررسی می‌شود.
فصل سوم: در این فصل به شرح جزییات اجرایی روش تحقیق اختصاص‌یافته است. در این فصل به ترتیب روش کلی تحقیق، جامعه آماری، نمونه آماری، ابزار و روش‌های گردآوری و تحلیل داده‌ها موردبحث قرارگرفته است.
فصل چهارم به توصیف نمونه آماری، توصیف یافته‌ها، تحلیل پیش‌فرض‌ها و نهایتاً تجزیه‌وتحلیل روابط بین متغیرها در راستای فراهم آوردن یافته‌های موردنیاز در استنتاج نسبت به فرضیات تحقیق تشریح شده‌اند.
فصل پنجم: در این فصل به ترتیب مبتنی بر یافته‌های تحقیق، خلاصه یافته‌ها، نتیجه‌گیری، پیشنهادها و نهایتاً محدودیت‌های تحقیق تشریح گردیده‌اند.
علاوه بر فصول اصلی تحقیق مبتنی بر ساختار فوق‌الذکر، در انتهای این گزارش، پیوست‌ها، منابع و مأخذ مورداستفاده در این تحقیق جهت تدوین ادبیات تحقیق آورده شده است.
فصل دوم:
ادبیات و پیشینه تحقیق

مقدمه

در مبادلاتی که در بورس اوراق بهادار به‌عنوان بخشی از بازار سرمایه کشور صورت می‌پذیرد دو گروه ذینفع وجود دارد،‌در یک‌طرف سرمایه‌گذاران و خریداران سهام قرار دارند که با انتخاب بورس و سهام به‌عنوان یک فرصت سرمایه‌گذاری،‌در انتظار کسب بازده‌ای بالاتر از بازده حاصل از سایر فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌باشند. در طرف دیگر این مبادلات عرضه‌کنندگان سهام ازجمله دولت، نهادهای وابسته به دولت و سایر عرضه‌کنندگان قرار دارند که از طریق فروش و عرضه سهام،‌منابع لازم را جهت سرمایه‌گذاری در سایر فرصت‌ها و یا مصارف بودجه‌ای خود فراهم می‌آورند.
بدیهی است که عامل اصلی در انجام این مبادلات و انتقال وجوه از یک گروه به گروه دیگر قیمت سهام می‌باشد. صدها شرکت با انتشار سهام برای اولین بار وارد بازار سرمایه می‌شوند. معمولاً این شرکت‌ها آن‌قدر سریع رشد می‌کنند که منابع رایج وجوه (مانند وام‌های بانکی سود انباشته و سرمایه مالکان) اغلب برای تأمین مالی توسعه‌شان،‌کافی نیست. ازآنجاکه تأمین مالی یک مرحله بسیار مهم در رشد شرکت‌ها به شمار می‌آید برای آن‌ها مهم است که قیمت سهامشان ارزش واقعی دارائی‌ها و فرصت‌های رشدشان را نشان دهند. به‌ویژه اگر سهام شرکت خیلی ارزان فروخته شود آن‌ها سرمایه کمتری ازآنچه انتظار دارند به دست می‌آورند (ثقفی،۱۳۸۲).

ازآنجایی‌که سرمایه‌گذاران و تحلیل گران مالی از سود به‌عنوان یکی از معیارهای اصلی برای ارزیابی شرکت‌ها استفاده می‌کنند، آن‌ها تمایل به‌اندازه‌گیری میزان سودآوری آتی دارند تا نسبت به نگه‌داری یا فروش سهام خود تصمیم‌گیری کنند. با توجه به اهمیت سود، ارزش دفتری هر سهم و سود تقسیمی هر سهم و ارزش دفتری آن، در این فصل سعی می‌شود با تعریف بازارهای مالی و سود هر سهم، سود تقسیمی هر سهم و ارزش دفتری آن به تشریح مبانی نظری مطرح‌شده درباره سود سهام و قیمت آن‌ها در این‌گونه بازارها پرداخته و به بررسی فرضیه‌ها و تئوری‌های مطرح‌شده درباره آن‌ها پرداخته شود. در پایان این فصل نیز پیشینه تحقیق‌های داخلی و خارجی انجام‌شده درزمینهٔ متغیرهای فوق‌الذکر مطرح‌شده و مطالعات مهم انجام‌شده در این زمینه مرور خواهد شد.

بازار مالی

بازار مالی بازار رسمی و سازمان‌یافته‌ای است که در آن انتقال وجوه از افراد و واحدهایی که با مازاد منابع مالی مواجه هستند به افراد و واحدهای متقاضی وجوه (منابع) صورت می‌گیرد. بدیهی است که در این بازارها اکثریت وام‌دهندگان را خانوارها و اکثریت متقاضیان وجوه را بنگاه‌های اقتصادی و دولت تشکیل می‌دهند (راعی و تلنگی،۱۳۸۷، ص ۶).
بازار مالی، امکانات لازم را برای انتقال پس‌انداز از اشخاص حقیقی و حقوقی به سایر اشخاصی که فرصت‌های سرمایه‌گذاری مولد در اختیاردارند و نیازمند منابع مالی هستند، فراهم می‌کند. انتقال وجوه مزبور تقریباً در کلیۀ موارد به ایجاد دارایی مالی منتج می‌شود که درواقع ادعایی است نسبت به درآمدهای آتی دارایی‌های شخصی (حقوقی) که اوراق بهادار را صادر و منتشر کرده است.

کارکردهای اقتصادی بازار مالی

کارکردهای اقتصادی بازار مالی عبارت‌اند از:

1. 1. کمک به فرایند تشکیل سرمایه

وجود بازارهای مالی سبب تشویق مردم به سرمایه‌گذاری می‌گردد. بدین ترتیب که شرکت‌ها برای تهیه سرمایه موردنیاز می‌توانند اوراق بهادار منتشر ساخته و آن را در بازار سرمایه به فروش برسانند. این اقدام باعث می‌شود که دو نوع سرمایه‌گذاری صورت گیرد. در ابتدا شرکت با خرید زمین و ماشین‌آلات و ساختمان نوعی سرمایه‌گذاری واقعی می‌کند و این کار باعث توسعه و رشد کشور و شرکت خواهد شد، سپس مردم با خرید اوراق بهادار (که به‌وسیله شرکت‌ها منتشر می‌شود) اقدام به سرمایه‌گذاری مالی می‌کنند.
بدین نحو افزایش سرمایه و توسعه شرکت‌های تولیدی صورت خواهد گرفت. تحقیقات نشان می‌دهد که شرکت‌ها در کشورهایی که بازار سرمایه توسعه‌یافته‌تری دارند، وجوه نقد موردنیاز خود را آسان‌تر و ارزان‌تر تأمین می‌کنند.

1. 1. تعیین قیمت دارایی‌های مالی

کارکرد دوم بازار مالی، تعیین قیمت عادلانه برای دارایی‌های مالی می‌باشد. اگر شرایط رقابت کامل بر بازار مالی حکم‌فرما باشد، روابط متقابل خریدار و فروشنده در بازار مالی قیمت دارایی را مشخص می‌کند و به‌عبارت‌دیگر بازده مورد انتظار دارایی مالی را تعیین می‌کند. بدین ترتیب قیمت دارایی مالی در بازار، متناسب با ریسک و بازدهی آن‌ها تعیین گشته و روند امور به‌سوی قیمت عادلانه پیش می‌رود. انگیزه بنگاه برای به دست آوردن وجوه، به بازده مورد انتظاری که سرمایه‌گذار طلب می‌کند بستگی دارد. این ویژگی بازار مالی نشان می‌دهد که در هر اقتصاد، ریسک و بازده چگونه میان دارایی‌های مالی مختلف تقسیم می‌شود که فرایند قیمت یابی نامیده می‌شود (فیوزی و دیگران،۱۳۷۶، ص ۱۲۶).

طبقه‌بندی بازارهای مالی

بازارهای مالی برحسب حق مالی، سررسید حق مالی، مرحله انتشار، واگذاری فوری و آتی، ساختار سازمانی خارجی و داخلی طبقه‌بندی می‌گردد. بازار مالی برحسب سررسید حق مالی به دو نوع بازار پول و بازار سرمایه تقسیم می‌شود.

بازار پول^[۱]

بازار پول، بازاری برای ابزار بدهی کوتاه‌مدت می‌باشد. در بازار پول، مازاد نقدینگی افراد و واحدهای اقتصادی، از طریق پس‌انداز یا سپرده‌های بانکی، در اختیار واحدهای اقتصادی قرار می‌گیرد. در بازار پول، از عرضه و تقاضای پول، نرخ بهره تعیین می‌شود (راعی، ۱۳۸۳).

بازار سرمایه^[۲]

بازار سرمایه، بازاری برای دارایی‌هایی با سررسید بیش از یک سال (ابزار مالی بلندمدت) محسوب می‌گردد. از طریق انتشار اوراق بهادار توسط واحدهای متقاضی سرمایه که دارای فرصت‌های سرمایه‌گذاری مناسب‌تر و نیازمند به تأمین مالی بلندمدت می‌باشند، پس‌اندازهای افراد به سرمایه‌گذاری تبدیل می‌گردد. در بازار سرمایه عرضه و تقاضای سرمایه، نرخ بازدهی سرمایه را مشخص می‌کند. بازار سرمایه، بازاری است که ارتباط تنگاتنگی با پس‌انداز و سرمایه‌گذاری دارد و به‌مثابه یک واسطه مالی، پس‌انداز واحدهای اقتصادی دارای مازاد را به واحدهای دارای کسری، برای سرمایه‌گذاری انتقال می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر بازار سرمایه، نقش هدایت و تخصیص منابع اقتصادی را به عهده دارد. در این بازار نیازهای بلندمدت (معمولاً بیش از یک سال) تأمین می‌شود. غالباً این‌گونه وجوه به سرمایه تبدیل می‌شود و با یک ریسک همراه است. از مهم‌ترین ابزارهای بازار سرمایه، در بازارهای مالی پیشرفته، می‌توان به انواع اوراق قرضه، معاملات تاخت و اختیارات معامله اشاره کرد (راعی، ۱۳۸۳، ص ۴۵).

سهام شرکت‌ها

اوراق بهادار

اوراق بهادار اوراقی که نماینده شرکت در مؤسسه یا قرضه طویل‌المدتی بوده و قابل معامله می‌باشند. این اوراق که اغلب در بورس معامله می‌شوند، اوراق بورس نیز نامیده می‌شوند. اوراق بهادار به‌طور اعم شامل اسکناس و کلیه اسناد تجاری می‌باشند، ولی امروزه به‌طور اخص منظور از اوراق بهادار سهام و برگه‌های قرضه می‌باشد که اغلب در بورس مورد معامله قرارگرفته و به این طریق اسکناس که در اغلب کشورها جانشین پول رایج است و برات و سفته که عمر آن‌ها کم است و همچنین منافع سهام و برگه‌های قرضه و حقوقی که بابت پذیرش و غیره به آن‌ها تعلق می‌گیرد، جزء اوراق بهادار نمی‌باشند. مبنی بر (بند ۲ ماده یک) قانون تأسیس اوراق بهادار مصوب ۱۳۴۵، اوراق بهادار عبارت است از سهام شرکت‌های سهامی و اوراق قرضه صادرشده از سوی شرکت‌ها و شهرداری‌ها و مؤسسات وابسته به دولت و خزانه‌داری کل که قابل معامله و نقل‌وانتقال باشد.

سهام عادی

سهام عادی دلالت بر حقوق صاحبان سهام در شرکت دارد. دارندگان سهام عادی، مالکان شرکت هستند و بعد از پرداخت مطالبات اوراق با درآمد ثابت (مثل سهام ممتاز) بر باقیمانده دارایی‌های مالی دارند. در حالت انحلال شرکت، وقتی‌که سایر مطالبات (از قبیل سهام ممتاز) پرداخت شد بقیه دارایی‌ها به سهامداران سهام عادی تعلق می‌گیرد و چون حقوق صاحبان سهام عادی پس از پرداخت سایر مطالبات پرداخت می‌شود ازآن‌جهت به سهام عادی، مطالبات باقیمانده شرکت گفته می‌شود. چنانچه برای سهام امتیاز یا مزایایی قائل نشوند، این‌گونه سهام، سهام عادی نامیده می‌شود (تبصره ۲، ماده ۲۴، اصلاحیه قانون تجارت). سهامداران سهام عادی، به‌عنوان مالکان، در اصل کنترل شرکت را در دست دارند. این سهامداران در مجمع عمومی سالانه شرکت می‌کنند و به مسائل عمده شرکت از قبیل انتخاب هیئت‌مدیره و انتشار اوراق جدید، رأی می‌دهند. همچنین سهامداران دارای مسئولیت محدود هستند. به این معنی که سهامداران نمی‌توانند بیشتر از سرمایه‌گذاری خود در شرکت متضرر شوند. سهام عادی دارای تاریخ سررسید نبوده و اوراق بهادار دائمی محسوب می‌گردد (جونز، ۲۰۰۶، ص ۳۳)^[۳].

… همه این مسایل موجب می‌شد تا پادشاه به یک سیاست ملایم و منعطف مذهبی متمایل شود و همه رعایا از فرهیختگان دو سویه و یا ضد بدعت گرفته تا وابستگان منحصر به یک گروه را درک و فهم کند. و این رویه زمانی رخ می‌داد که اوضاع سیاسی بحرانی می‌شد و وظایف و اهداف پادشاه فقط محدود به وظیفه حفظ وضع موجود و ضمانت آن نمی‌شد.» ^[۶۹]
۲ . سربداران :
قیام شیعی سربداران از جمله قیام‌هایی است که در تاریخ بعد از اسلام ایران ( در دروه مغول و در تقابل با ظلم این گروه ) نقطه عطفی به شمار می‌رود. این قیام دارای خصوصیاتی است که در سایر قیام ها کمتر به چشم می‌خورد. ماهیت و جوهره مذهبی و یکدست باعث شد که مساله وراثت حاکمیت در آن رشد نکرده و تا به آخر (حدود نیم قرن ) مردم ستمدیده این نقش را در صحنه مبارزه برای بدست آوردن حقوق خود نگدارند .

در رهبریت سربداران جناح مذهبی آن مرکب از یک سلسله رهبران مذهبی بود که با تقویت بعد انقلابی تشیع اثنی عشری ، حرکتی انقلابی در قسمت شرق جهان اسلام پدید آوردند. تشیع و عرفانی که این گروه مبلغ آن بودند با تشیع و عرفانی که برخی از عرفا و عرفای عصر داشته ، تفاوت می‌نمود. بسیاری از عرفا و شیوخ این عصر ، گوشه نشینی و اعتکاف را تبلیغ می‌کرده و کاری به سیاست نداشتند.
شیخ خلیفه که خود از اهالی مازندران و مرید شیخ بالو زاهد در آمل بود از مازندران هجرت کرده و در دیار خراسان به بسط و گسترش تعالیم خود پرداخت. تعالیم او چیزی جز تشیع انقلابی نبوده که با ایدئولوژی اعتقاد به ظهور امام زمان ( عج ) تلفیق یافته بود. او گویا مذهب تشیع را از گوشه خانقاه‌ها و زوایای مساجد بیرون کشیده و بر آن علاوه بر بعد معنوی ، بعد دنیوی و انقلابی هم داده است. اینکه فقهای اهل سنت در سبزوار از تعالیم وی ترسیده و او را محکوم به بیان حدیث دنیا کردند از همین نشات پیدا کرده است. ( این اتهام در مورد شیخ حسن جوری و سید قوام الدین نیز مطرح شده و فتوا به محکومیت آنها صادر گردید. ) ^[۷۰]
از سوی دیگر تعالیم وی با سازمان فتیان و یا جوانمردان و یا سازمان فتوت رابطه داشته است. از همان اوایل گسترش اسلام در ایران ، جوانمردان که در واقع دنباله سنت عیاران بودند متاثر از مذهب تشیع بوده و همیشه برای از بین بردن ظلم و ستم ، و نیکی به درماندگان پیشقدم بوده‌اند. اکثر این افراد از طبقه پیشه‌ور و یا نیمه مرفه جامعه بوده‌اند که برای تحقق آرزوهای خود که از بین بردن ستمگری و بیداد و نابرابری بود می‌جنگیدند…. ^[۷۱]
طبق نوشته حافظ ابرو ، افراد سازمان شیخ حسن جوری ( درویشان ) همدیگر را اخی صدا می‌کردند. حافظ ابرو در صحبت از کلو اسفندیار ، چهارمین حکمران سربداری که از سوی طایفه درویشان شیخ حسن نامزد شده بود ، وی را اخی صفت می نامد که این مساله پیوند شدید این گروه را با سازمان فتوت نشان می‌دهد.^[۷۲] این گروه در این زمان دارای سه ویژگی اصلی بودند.
ـ اعضای آن معتقد بودند که بایستی بدون چون و چرا فرایض و دستورات شیخ حسن جوری را با صداقت انجام داد.
ـ اعضای این گروه بیشتر از پیشه‌وران ، کارگران شهری و کشاورزان بودند.
ـ این گروه برای جهاد در راه خدا و دین و مذهب همیشه آماده بودند.
ایدئولوژی مذهبی شیخ حسن جوری نوعی ایدئولوژی مهدویت تشیع بوده است. این گروه منتظر ظهور امام زمان بودند. با ترکیب ایدئولوژی‌های مهدویت و سازمان فتوت می‌توان دریافت که چرا موعظه‌های شیخ خلیفه در سبزوار ، با مخالفت اهل سنت آن شهر روبرو شده و دشمنی آنان را در پی داشته است. در این میان طرفداری از برابری و مساوات در بین مردم به عنوان یکی از تعالیم شیخ خلیفه و شیخ حسن شمرده می‌شود.^[۷۳]
۳ . مرعشیان مازندران :
مردم مازندران که با حکومت ۷۵۰ ساله خاندان آل باوند انس گرفته بودند از کیا افراسیاب که قاتل ملک مزبور بود دل خوشی نداشتند ، چرا که هرج و مرج همه جا را فرا گرفته بود. مخالفت توده مردم با وی ، نامبرده را برای حل مشکل به سوی سید قوام کشاند که مذهب تشیع داشت و در دل مردم جای گرفته بود. آئین تشیع از زمان‌های بسیار دور در مازندران وجود داشته و مردم با آن به خوبی آشنایی داشتند. رهبری مذهبی انقلابی‌ترین افکار این دوره که در راس آن سربداران قرا داشتند ( شیخ خلیفه ) از اهالی مازندران خصوصا آمل بود. از سوی دیگر فسق و فجور کیا افراسیاب از حد گذشته و مردم را بسوی نهضتی بزرگ سوق می‌داد. کیا افراسیاب برای حل و فصل دشواری‌ها و معضلات حکومتی خود روبه سوی سید قوام آورد که در میان مردم حرمت و احترام زیادی داشت و از نتایج معنوی عالمانی چون شیخ خلیفه و شیخ حسن جوری بود.
سید قوام مرید سید عزالدین سوغندی ، سید عزالدین سوغندی مرید شیخ حسن بوده که تعالیم شیخ حسن را به مرید خود سید قوام القاء می‌نموده است. بعدها اعمال و رفتار هواداران سید قوام در مازندران روشن ساخت که تعالیم وی همان تعالیم شیخ خلیفه و شیخ حسن بوده است.
تعالیم سید قوام دارای دو بعد بوده است :
ـ بعد معنوی
ـ بعد دنیوی
ویژگی بعد معنوی تعالیم وی اعتقاد به تشیع اثنی عشری با پوششی از فقر و درویشی همراه با ابعاد مختلف آن بوده است. بعد دنیوی تعالیم وی تلفیقی از تعالیم شیعه همراه با ویژگی‌های سازمان فتوت عصر او بوده است.^[۷۴] او و پیروانش به برابری و مساوات از نوع قیام به قسط اسلامی و رسیدگی و حمایت از مساکین و امر به معروف و نهی از منکر و عدل و انصاف معتقد بوده‌اند. وی به پیروانش موعظه می‌نمود که در قلع و قمع مخالفان راه یقین بکوشند و دین حنیف و شرع شریف را بر همه چیز مقدم شمارند.
سید قوام به نوعی ولایت امر اعتقاد داشته و همین مساله را در حیطه حکومتی خود مراعات کرده است. پس از آنکه سرزمین مازندران زیر سلطه وی درآمد خود گوشه عزلت برگزید و قدرت را به فرزندان خود سپرد در حالی که خود زمام امور معنوی را در اختیار داشت.
با توجه به اینکه در آن زمان در سرزمین مازندران علمای اهل سنت نیز حضور داشتند ، سید برای جلوگیری از ایجاد تفرقه در بین مسلمین ، از اسلام صحبت نموده و بندرت از مذهب تشیع سخنی بیان می‌نمود. ^[۷۵]
۴ . حروفیان :
«ظهور نخستین حروفیان در اواخر قرن هشتم / چهاردهم بود. بنیانگذار آن فضل الله ( که به احتمال در آغاز به عبدالرحمن معروف بود ) در سال ۷۴۰ / ۱۳۴۰ در استر آباد متولد شد. … او فردی سید و از کودکی عارف بود و معبر خواب و رؤیا و نیز زائر پر شور و مفسر شریعت. اینها صفاتی بود که از فرزند یک نفر قاضی انتظار می‌رفت ( از این زمان است که به حلال خور معروف شد. )… بر اثر دیدن خواب بود که به زیارت مشهد و پس از آن به حج رفت. در یک خواب دیگر نام عارفان مقدس بر او مکشوف شد و در خلال خوابی از نور بود که ماموریتش بدو ابلاغ شد و چشمش ( عین که در ضمن معنی ذات یا منشا نیز می‌دهد ) به نور ستاره‌ای که در شرق در مقاطعی از قرون طلوع می‌کند ، روشن شد : چیزی نگذشت که ابلاغیه او حالت دوگانه کشف اشیاء فرا انسانی ( او که نخستین مریدان خود را از راه تعبیر و رؤیا و القای آنها به درونشان به دست آورد) و حجت در مسائل مادون ـ انسانی ( نمایندگان طبیعت پرندگانند و فضل الله همچون سایر ائمه زبانشان را می‌توانست بخواند ) به خود گرفت. … فضل الله وقتی به میانسالی پانهاد (در حدود سال ۱۳۹۶ م . ) به تجلی خدایی نزدیک شد و از کشف و شهود واقعی مفهوم نبوت به شان و عزت صاحب الزمانی رسید و سرانجام به مجد و شوکت الوهیت دست یافت. او کتاب جاودان نامه کبیر را نوشت و هنگامی که ماموریت مذهبی او بین اصفهان و شروان بعد و اهمیت سیاسی پیدا کرد حربه و سلاحی نداشت. چنین می کند که او فقط در پی حامیانی بود که به وی ملحق شوند ، ولی میرانشاه که بدو ایمان آورده بود به او خیانت ورزید و به زندانش افکند ( در ایام محبس وصیتنامه خود را نوشت ) و در سال ۷۹۰ / ۱۳۹۴ وی را در قلعه النجق به دار کشید. نخستین خلیفه او علی الاعلی نیز به یک چنین بداقبالی دچار شد و آن زمانی بود که وی در صدد جذب نخستین رهبر قراقویونلو یعنی قرایوسف برآمد. با اینکه علی الاعلی در سال ۸۲۲ / ۱۴۱۹ به قتل رسید ولی با وجود این توانست آئین حروفی را برای نخستین بار در بین اعضای طریقت بکتاشی آناتولی رواج دهد… .
حروفیگری در اصل برداشتی از مذهب اسماعیلی بود ، به آن معنا که مفاهیم الهی آن در حیطه مذهبی فقط منبعث از مذهب اسماعیلی نبود ، یعنی آئینی که خلقت در آن لزوماٌ با حرکت و هیجان کیهانی و آسمانی تعیین می‌شد و این خلقت بازتابی کمرنگ و ناقص از این آئین بود. نکته مهم شایان تامل اینکه تعریف الوهیت برپایه تعطیل مطلق صفات الهی و بر اساس صورتی از تشبیه بود که در جهت خلاف سنت سیر می‌کرد ، به مفهومی که اصطلاح و معنای این تشبیه و مقایسه ، انسان بود و انسان شبیه خدا بود. اما با اینکه این تمرکز علاقه بر موجود انسانی به گونه نمای کاملی از معمای فرامادی دارای پیوند بسیار نزدیکی با مذهب اسماعیلی بود ، ولی حروفیگری در شناسایی جایگاه واقعی حقیقت در جوهره حروف (نه در شخص امام ) با مذهب اسماعیلی فرق داشت. در حروفیگری نوع جدیدی از تاویل قرآن وجود داشت که بیشتر مادی بود تا نمادین و سمبولیک و در آن کلمه به گونه مکشوف با کتاب مقدس همبسته بود. …»^[۷۶] …. حروفیگری با بهره گیری از تفسیر راز آمیز ، در میان چیزهای دیگر ، ارزش حروف را به درجه‌ای رساند که دوگانگی بین ماده و صورت به طور مساوی و موازی قرار گرفت… . ولی این فرایند تاکید در ضمن فرایند ساده گردانی نیز بود و از دیدگاه الهیات ، بجای وصل به نوعی تفسیر نوآورانه از مفهوم الهی در نوعی اصول عقاید اقراری از نوع ایستا متبلور شد و پیام انقلابی آن … به آن موازین عملی واگذار گردید که جامعه اسلامی آن را پیامدهای الزامی و ناگزیرانه هر نوع گزینش جدید مذهبی به حساب می‌آورد.»^[۷۷]
۵ . مشعشعیان :
«اعتقاد براین است که نهضت مشعشعیان در محافلی شکل گرفت که از تبار ایرانی نبودند و نیز در مناطقی ریشه گرفت که ساکنان آن را اعراب تشکیل می‌دادند ، ولی ابن بطوطه به درستی جمعیت حویزه را که بعدها پایتخت مشعشعیان شد، ایرانی می‌داند. اما این نهضت از نظر سنخ شناسی یک بدعت کاملاٌ ایرانی بود. از این رو توصیف و تشریح اوضاع مذهبی ایران در دوره مورد بحث بدون رجوع به این بحث ناقص خواهد بود. »
از ویژگی‌های اوضاع سیاسی … تغییر موقعیت‌ها و دگرگونی‌های نظامی بود « و این سیاست برای جذب ساکنان ناراضی و غیر مطمئن خوزستان راه افتاد و در این هنگام نوعی از سازش نیز به یاری مشعشع آمد و از این مرحله به بعد اقتدار مشروع قراقویونلو به جای استقلال مجادله انگیز در امور مذهبی ـ که تا زمان شاه اسماعیل برقرار بود و نظیر جهانشاه همه را مجبور به پذیرش تشیع بنیادی کرد ـ به رسمیت شناخته شد. گرایش اسپند در سال ۸۴۰ / ۷ ـ ۱۴۳۶ این سؤال را پیش کشید که آیا هدف او از این اقدام ضد حمله‌ای در برابر بدعت بنیانگذار مشعشعیان بود که در همان سال علیه قبایل محلی لشکر کشیده و خود را مهدی نامیده بود ؟ و یا اعلام عمومی محمد مبنی بر اینکه او همان مهدی منتظر است نوعی واکنش ناآگاهانه بر ضد قدرت اسپند بود که از زمان گرایش خود به صورت رهبر مشروع مذهبی و نیز سیاسی درآمده بود ؟»^[۷۸] وضع ناگوار و وخیم اقتصادی خوزستان یعنی جائیکه مشکلات موجود با ابراز سیاست شرعیه جدید غیر قابل حل بود به نهضت مشعشعیان مجال مانور بیشتری داد. «زمانی که مشعشعیان تصمیم گرفتند ساختار آرمانی خاصی برپاکنند ، این امر برای اهداف توسعه طلبانه آنان نوعی اقتدار اخلاقی بخشید و با امید حصول استحکام و ثبات بین مسایل مذهبی و عناصر شهری از پیش رفت و برطبق آن ، اصل سلطان کامل و دولت مذهبی در سرتا سر تاریخ اسلام به صورت جریان متناوب غیر قابل تحققی در آمد.
… محور اصلی تئوری مشعشع ـ که از طریق کتاب غیر چاپی کلام المهدی با معرفی احمد کسروی بر ما شناخته شده ـ شخص مهدی ( عج ) است که عظمت ائمه را نشان می‌دهد ، ائمه‌ای که به گونه‌ای ذات متعالی بین خالق و مخلوق …تصور می‌شوند و با روند خلقت از یکدیگر قابل تشخیص هستند. …محمد بن فلاح در تکامل مذهبی خویش و نیز در زندگیش در مقام رهبر یک جامعه ، پیشرفت تدریجی و گام به گام داشت ـ جز اینکه این امر علت صرف تاکتیکی در آشفتگی ضمنی پیام او هم بود.»^[۷۹] دو عبارت از او می‌توان در این مورد ذکر کرد : عبارتی که او به حاکم واسط به دنبال تکفیر از سوی استادش احمد بن فهد گفت با این مفهوم که او یک نفر صوفی و پیرو سنت است ، و کلام او به یک نفر عالم که از بغداد برای رویگردانی وی از موضع افراطیش گسیل شده بود و در خلال آن مباهات می‌کرد که همیشه بر پایه شریعت عمل کرده است واقعیتی که از دیدگاه تاریخی باید در نظر داشت ، این است که مشعشع (ریشه شناسی این کلمه مبهم است اما با عقیده نور یا تشعشع از نظر ریشه کلمه رابطه دارد ) یکی از نهضت‌هایی بود که بر پایه خطوط اخوت شکل گرفت اخوتی که ظهور و تحول آن به ویژه در خلال قرون هفتم / سیزدهم و هشتم / چهاردهم در تصوف تحقق یافت ـ یعنی براساس اقتداری که تصوف برای خود ایجاد کرده بود.
«سازمان‌های قرن نهم / پانزدهم متفاوت بود بخصوص خط مشی اصلاحات اجتماعی و اقتصادی که مدام و پیوسته اجازه می‌داد تا در میان مریدان خود تشکیلات نظامی مشابهی برقرار سازند ، چنانچه این امر از اشتیاق رهبران آنها برای مراعات دقیق شریعت و سنت روشن می‌شود. با وجود این ، تکامل بعدی مذهبی در بین مشعشعیان بر اثر برخورد گروهی مثل قزلباشان نبود ، بلکه در نتیجه شرح و تفسیر خود رهبران آنها بود. محمد بن فلاح زندگی خود را با اعلام اینکه ولی مهدی ( عج ) است شروع کرد و لذا خود را به مفهوم خاص شیعی ، رهبر جهاد جلوه گر ساخت تا به نام مهدی ( عج ) لحظه‌ای ضروری آزمون را اجرا کند.
… ولی محمد امکان یک چنین اثبات و تاییدی را از سوی مهدی ( عج ) انکار کرد. چون یکی از امتیازهای مهدی (عج) … شکست ناپذیری و قادربودن او بود که تا آنجا که در برابر مهدی افراد نیک سیرت و بدسرشت یکسان بودند ، چون آنان او را می‌باید شناسایی کنند. در اینجا بدعتی نهفته است و حتی سفسطه‌ای مستتر بود. ولی چیزی نگذشت که احتیاط کنار گذاشته شد ، چون به دنبال آزمون دوره‌ای از ظهور به وقوع نپیوست و محمد بن فلاح اعلام کرد که وی حجاب مهدی ( عج ) است و حال آنکه پسر او علی گام را فراتر گذاشت و خود را خدا اعلام کرد … : مهدی ( عج ) علی ( ع ) است ، علی خداست من مهدی ( عج ) هستم ، علی ( ع ) هستم ، من خدایم.^[۸۰] به هر حال واقعیتی که روی زمین می‌ماند این بود که مقدمه و فرضیه مذهبی یکی بود گو اینکه موقعیت مربوط به پدر و پسر تفاوت می‌نمود (محمد بن فلاح در مکاتباتش با پیر بداق از اخلاق و رفتار پسرش پوزش طلبید … خود را نظیر خدا دانست که به رغم پیش نگری‌ها و علم به غیب نامتناهی‌اش ابلیس را خلق کرد ). این مفهوم از مهدی ( عج ) بر پایه تمایز روشن بین شخصیت تاریخی و طبیعت ماوراءالطبیعی او بود و روشنی و وضوح او در حوزه اصطلاح شناسی با اصالت شیوه تفکر مشعشع مطابقت داشت. طبق این تفکر امام دوازدهم به گونه نوعی مقوله زنده می‌شد و همچنین در می گذشت و پس از درگذشت محمد بن حسن عسکری غایب نمی‌شد ، و طبق این تفکر فرق واقعی بین او و پیامبر و بین او و سایر ائمه موجود نبود.^[۸۱] همه آنان دوازده امام بودند ، و مرگ واقعی هرکدام در جای خود چیزی نبود ، الا غیبت در ساحت مفهومی که وجودشان از آن ریشه می‌گرفت. بنابراین قابل پیش بینی بود که همه آنان برخواهند گشت چون ذات امام تغییر ناپذیر بوده و حال آنکه کالبد وجودی او قابل تغییر است. به عبارت دیگر ، وظیفه و کرد و کار الهی در چرخه واقعی نبوت در سلسله‌ای بیان می‌شود که به امام یازدهم می‌پیونددو حال آنکه وظیفه تفویضی امام دوازدهم (یعنی برگشت مقتدرانه و عالی ) حال در حجاب او ـ محمد بن فلاح ـ متحقق شده است. گذار و انتقالی که علی انجامش داد یعنی در ادعای اینکه ذات اصلی ماوراءالطبیعی امام است بظاهر مرحله رمز آمیزی آن چیزی بود که پدرش آشکارا تبلیغ می‌کرد نه این که بسط و توسعه افراطی مفهومی از آن مایه گرفته بود. علی برای تحقق آن ، آرامگاه علی بن ابیطالب ( ع ) را غارت و تخریب کرد و بر پدرش بود که غالیان را به شدت گوشمالی دهد ( حتی اگر از پیروان خود او باشند ) به شیوه‌ای که یادآور عقاید خوارج بود . ( نکته شایان توجه آنکه این محافظ دقیق شریعت ، ادعیه ای نیز برای زیارت خود ترتیب دادکه بر اساس ادعیه امامیه کهن بود ).^[۸۲]
… انتساب پرستش بخت النصر (نبوکد نصر ) به مغان که کسروی آن را رد می‌کند نشان دهنده پیوند ماندائی با قالب‌ها و شکل‌های بسیار کهن در هم آمیزی و التقاط ایرانی ـ سامی است. از سوی دیگر بیشتر اطلاعات ما را درباره عقاید مشعشع (یکی از نمونه‌های برجسته آن ذکر علی الله است ) می توان با اطلاعاتی مقایسه کرد که نویسندگان اخیر به اهل حق نسبت داده‌اند. این سنجش و سنجش‌های دیگر ـ سکه صفوی مسمی به حویزه که در آغاز به کار می‌رفت ـ عقیده تداوم بافت پیوندی در حیات مذهبی دوره مورد نظر را پیش می‌کشد و به جریان‌های وسیع و پیچیده‌تر چون مساله بغرنج قزلباشان می‌پیوندد.»^[۸۳]
۶ . اهل حق :
این عنوان به معنی مردان حق است که نوعی مذهب باطنی است که پیروان آن بیشتر در مغرب ایران زندگی می‌کنند. بعضی دیگر از فرق مانند حروفیه و متصوفه خود را اهل حق یا حقیقت نامیده‌اند ، لیکن اهل حق نام گروهی است که به ایشان با نوعی تسامح علی اللهی نیز گفته شده است. این فرقه جزء غلاه شیعه به شمار می آیند.
طوایف اهل حق به نام‌های مختلف مانند اهل حق ، اهل سر ، نصیری و علی اللهی معروف می‌باشند. از نشانه‌های شاخص آنان شارب می‌باشد. به این معنی که موی سبیل خود را نمی‌زنند تا بلند شود و لب بالا را بپوشاند. آنان شارب را معرف مسلک حقیقت می‌دانند و معتقدند که شاه ولایت علی (ع ) نیز شارب خود را نمی‌زده است. از این جهت زدن شارب را گناهی بزرگ می‌دانند.
به اهل حق گوران نیز گفته می شود که برگرفته از ناحیه گوران در آذربایجان که یکی از مراکز مهم این فرقه می‌باشد ، است. گوران ها در اصل از مردم اطراف کرمانشاه هستند که از آن ناحیه به آذربایجان کوچ کرده و لهجه مخصوص به خود را دارند. این لهجه که در نواحی غربی و جنوبی کردستان وجود دارد آمیخته از لهجه کردی اورامانی ،کرمانجی و لکی می باشد. مرکز اصلی طوایف اهل حق ، تا قرن هفتم هجری در لرستان بوده است. این مرکز سپس به مناطق غربی کردستان و کرمانشاه منتقل گردیدهاست.
اساس مذهب اهل حق کوششی برای وصول به حق و خداوند می‌باشد و در این راه باید نخست مرحله شریعت یعنی انجام آداب و مراسم ظاهری دین ، و مرحله طریقت یعنی رسوم عرفانی و مرحله حقیقت یعنی وصول به خداوند را بپیماید.
بعقیده این جماعت اساس مذهبشان حقیقتی است که سبب و علت خلقت موجودات است. مذهب آنان آکنده از اسرار می‌باشد ، سری که خداوند به پیغمبران گفته و آن سر نبوت است که از آدم ابوالبشر آغاز شده و به حضرت محمد ( ص ) که خاتم انبیاء است می‌پیوندد. از آن پس این سر به نام سر امامت که پیامبر به حضرت علی ( ع ) گفته است و از او تا دوازدهمین امام که حضرت حجت ( عج ) باشد می‌رسد. پس از غیبت امام دوازدهم این سر به پیروان و اقطاب ایشان که یکی پس از دیگری می‌آیند گفته می‌شود.
مذهب ایشان مجموعه‌ای است از آراء و عقایدی که تحت تاثیر افکار اسلامی ، زرتشتی ، یهودی مسیحی مهرپرستی ، مانوی ، هندی و افکار فلاسفه قرار گرفته است. در دستورهای دینی اهل حق اجرای سه بوخت یا سه اصل اخلاقی زرتشتی ، که پندار نیک ، گفتار نیک و کردار نیک می‌باشد از واجبات شمرده شده است.
الف ) تناسخ و حلول :
تناسخ یعنی حلول روح از قالبی به قالب دیگر که در مذهب اهل حق سنگ اساس عقاید ایشان است. حلول ذات را دونادون گویند. بعقیده ایشان در تن هرکس ذره‌ای از ذات الهی موجود است، و ظهور روحانی حق در صورت جسمانی پاکان و برگزیدگان ، همیشه در گردش می‌باشد که آن را گردش مظهر به مظهر نامند. در این باره آنان معتقد به هفت جلوه پیاپی بوده و گویند هر بار خداوند حق تعالی با چند تن از فرشتگان مقرب خدا ، به صورت اتحاد در بدن‌های خاکی حلول می کند ، و این حلول به منزله لباس پوشیدن و کندن است. ^[۸۴]
اهل حق درباره حضرت علی ( ع ) می‌گویند : او تجلی ذات خداو مظهر تمام و کمال او می‌دانند. اوست که در هر دوره و عصری ظهور کرده و در جسم پاکان و مقدسان اهل حق تجلی می‌کند. علی (ع) اصول مذهب حق را به سلمان ، و به عده‌ای از یاران نزدیک خود آموخت.
ب ) آفرینش جهان :
اهل حق معتقدند که آفرینش در دومرحله اصلی انجام شده است ، خلقت جهان معنوی و خلقت جهان مادی. این افسانه‌ها در دفترها و متون دینی ایشان به لهجه گورانی ، به صورت‌های گوناگون حکایت شده است.
مخلوقات این عالم برحسب عنصر اولیه دو قسم متفاوت و متضادند: قسمتی از گل زرد ( باکسره حرف گ ) آفریده شده و قسمتی از گل سیاه. قسمت اول را زردگلان نامیده که اهل نورند و قسمت دوم سیاه گلان هستند که اهل آتش و تاریکی می‌باشند.
ج ) آداب و رسوم اهل حق :
از آداب و رسوم ایشان ، نماز خواندن ، قربانی کردن ، سرسپردن ، جوز شکستن ، عهد و میثاق بستن و روزه گرفتن است. محل اجتماع ایشان جمخانه می‌باشد. این اجتماع نباید کمتر از سه تن باشد. شرط شرکت در جمخانه ، مردبودن ، عاقل و بالغ بودن ، قصد عبادت داشتن و کمربند همت بر کمر داشتن است. افراد با گفتن یا علی ( ع) در آن عبادتگاه وارد می‌شوند.
د ) کتاب‌های مذهبی و مقدس :
یکی از کتاب‌های مذهبی ایشان ، فرقان الاخبار می‌باشد که به نثر نوشته شده است. این کتاب نوشته حاج نعمت الله جیحون آبادی ( ۱۳۳۸ - ۱۲۸۸ه ) متخلص به مجرم است. کتاب دیگر وی به بحر متقارب به نام شاهنامه حقیقت دارد می‌باشد ، که در اسرار مذهب اهل حق در آن کتاب به زبان شعر سخن گفته است.^۱
دیگر از کتاب‌های اهل حق کتاب سرانجام است. این کتاب را سرانجام یا کلام خزانه گویند و هنگام نیاز با آهنگ خاصی همراه با طنبور خوانده می‌شود. این کلام ها به گویش کردی گورانی است.

(الف)
(ب)
شکل ۳-۶: الف) مثلث بندی دلانی ]۱۵[ ، ب) در مثلث بندی دلانی، گره هایی که دیاگرام وارونی آنها کنار هم قرار گرفته باشند به هم متصل می شوند.
۳-۲) بررسی کیفیت خدمات (QoS) در زمینه پوشش:
بررسی عوامل مهمی مانند احتمال خطای ارتباط بی سیم، از دست رفتن پیام ها، تاخیر در تحویل داده و امثال این موارد در حوزه ی بررسی کیفیت خدمات (QoS) پوشش شبکه می باشد. قوانین حاکم بر حسگرها در دوره ی زمانی معین، راه های بهینه کردن QoS را در پوشش شبکه های حسگر به ما نشان می دهند ]۱۷[.
داده کاوی در شبکه ی حسگر یک گام اساسی در کشف دانش این شبکه است. هر گره اطلاعات مخصوص به خود درباره منابعی را که جمع کرده است را باید در بازه ی زمانی مشخص به گره های دیگر منتقل کند. این مکانیسم به دو صورت انجام می پذیرد:
۱-گزارش مستقیم: هر گره داده ی رفتاری خود را بدون هیچ مشکلی به گره ی سینک که پردازش اطلاعات را انجام می دهد، منتقل می کند.
۲-استخراج توزیعی: این مکانیسم برای قرار دادن بار محاسباتی در گره های حسگر با تجهیز گره ی حسگر به فضای ذخیره سازی اضافه، ذخیره ی داده ی رفتاری خود رادر دوره ی مورد نظر موجب می شود.

اتصال هر حافظه ی ذخیره ساز باعث افزایش انرژی مصرفی می گردد اما با تکنولوژی های جدید با بهره گرفتن از فلش می توان حافظه GB 28 را نیز برای ذخیره سازی اطلاعات استفاده کرد. در ضمن باید توجه داشت که باید برخی افزونگی های غیر ضروری را حذف کرد.
در روش پوشش مبتنی بر قوانین، انرژی برای نوشتن و خواندن و پاک کردن بافر و همچنین برای انتقال پیام استفاده می شود. نرم افزار پوشش مبتنی بر قوانین، حرکت حسگرها را پیش بینی می کند. همچنین این طرح برای انتقال اطلاعات بر اساس خوشه بندی و درخت وار انجام می شود. درخت به صورتی باید پیاده سازی شود که حداقل فاصله تا نزول اطلاعات را داشته باشد. در این مدل مصرف انرژی پایین می آید. روش معرفی شده حرکت حسگرها را نیز در راستای تامین QoS مطلوب برای پوشش شبکه تامین می کند ]۱۷[.
۳-۳) پوشش K تایی ( K-پوشش):
تعریف پوشش K تایی ( K-پوشش): هر نقطه در منطقه ی مورد نظر باید توسط حداقل K گره ی حسگر پوشیده شده باشد ]۱۸[. برای رسیدن به پوشش K تایی باید استقرار حسگرها اصلاح شود ]۱۵[ و ]۱۸[.
مسئله ی پوشش K تایی: اگر ناحیه مورد نظر برای پوشش را R در نظر بگیریم، هر نقطه از R باید توسط K حسگر پوشش داده شود]۱۵[، ]۱۸[ و ]۱۹[.
یکی از روش ها، تبدیل مسائل پوششی مساحتی به مسائل پوشش نقاط تقاطع می باشد با در نظر گرفتن فرضیات زیر:
۱- مساله اصلی در WSN فراهم کردن پوشش مناسب است. ۲- ناحیه حسی به صورت دیسک (دایره) در نظر گرفته شود. ۳- توانایی حس کردن همگن و غیر همگن ]۱۹[.
کارهایی که تاکنون انجام شده است:
روش Wang و همکاران: جوابی بر مبنای تحلیل هندسی برای پوشش یک ناحیه محدب با بهره گرفتن از دیسک هایی با شعاع های یکسان ]۱۹[.
روش Huang و Tseng: مساله پوشش ناحیه با بهره گرفتن از پوشش محیطی دیسک های با شعاع یکسان یا متفاوت ]۱۹[.
روش Gallais : معیار ارزیابی پوشش با بهره گرفتن از شعاع دایره های متفاوت ]۱۹[.
تعریف مسئله: مجموعه ی نواحی حسی: A={a₁,a₂, … , a_n} (هر ناحیه می تواند به اشکال مختلفی باشد و مرز هر ناحیه a_i را با B_i نشان می دهیم) و ناحیه R باید پوشش داده شود. آیا هر نقطه در R توسط حداقل یک ناحیه در A پوشش داده می شود یا خیر ]۱۹[؟
یکسری راه حل های شهودی وجود دارد:
۱ - پیدا کردن همه ی زیر نواحی های همه ی نواحی حسی داده شده.
۲ - چک کردن پوشش R توسط همه ی این زیر نواحی ها.
۳ - بررسی توسط هندسه ی محاسباتی ]۱۹[.
راه حل جایگزین:
به جای تحلیل مساله پوشش نواحی، بر روی چگونگی پوشش تقاطع هر دو مرز از نواحی A یا مرز R تمرکز می کنیم. نتیجه به این ترتیب می شود: در صورتی که اگر و تنها اگر هر نقطه در R (یا روی R) توسط حداقلK ناحیه در A پوشش داده شوند، آنگاه R، k-پوشش خواهد بود ]۱۹[. در پوشش K تایی اگر K بهینه انتخاب نشود، گره های مازاد زیاد می شوند و ممکن است به کاهش طول عمر شبکه منجر شود ]۱۸[.
شکل ۳-۷: پوشش ۱ تایی (۱-پوشش) بدست آمده از راه حل های شهودی
۳-۴) الگوریتم Wake up برای به دست آوردن حداقل گره های حسگر که منطقه مورد نظر را پوشش می دهند:
هر گره ی حسگر می تواند در سه وضعیت قرار بگیرد: خواب، آماده به کار و فعال. در روش Wake up گره ها بسته به موقعیتی که قرار گرفته اند، برای پوشش منطقه ی مورد نظر در یکی از سه حالت فوق قرار می گیرند. با این روش نیز می توانیم حداقل K را برای پوشش K تایی بدست بیاوریم و طول عمر شبکه را افزایش دهیم. مزیت این روش در این است که از اتلاف انرژی جلوگیری می کند و گره هایی را که نیاز نداریم ( به علت این که مکانی که این گره ها قرار گرفته اند توسط گره های دیگر پوشش داده شده اند ) خاموش می کنیم ]۱۸[.
مراحل الگوریتم Wake up :
۱ – ابتدا تمام گره ها را در حالت خواب در نظر می گیریم. ۲ – گره ای که دارای بیشترین سطح سنجش از منطقه است، انتخاب می شود و از حالت خواب به حالت فعال در می آید. ۳ – اگر گره های حسگر در خواب مانده شده باشند، الگوریتم بدون هیچ راه حلی خاتمه پیدا می کند. ۴ – اگر تمام منطقه K-پوشش داده شده باشد الگوریتم خاتمه پیدا می کند در غیر این صورت به گام دوم می رویم و الگوریتم را دوباره اجرا می کنیم ]۱۸[.
شکل ۳-۸: روش استفاده از الگوریتم Wake up ]18[
همانطور که در شکل ۳-۸ مشاهده می شود با کمترین تعداد گره های مورد نظر کل ناحیه مورد نظر را پوشش دادیم و یکسری از گره ها را در حالت خواب نگه داشتیم و بسته به نوع و کارکردی که طراح شبکه به آن نیاز دارد می تواند بعدا از آن گره ها استفاده کند ]۱۸[.
۳-۵) تحرک حسگرها به منظور بهبود پوشش:
شبکه های حسگر بی سیم دارای توپولوژی پویا نیز می باشند که با توجه به لینک متغیر با زمان، تنوع شرایط و گره دارای QoS های مختلفی می باشند ]۲۰[.
۳-۵-۱) حسگر موبایل^[۲۶]:
برخی از دسترسی ها به منطقه مورد نظر یقینی و برخی تصادفی هستند. که البته برای مقیاس های بزرگ بیشتر از دسترسی تصادفی استفاده می شود. اگر برای غلبه بر حفره های پوششی، تعداد گره های حسگر را افزایش دهیم باعث افزایش هزینه و انرژی می شود. برای حل این مشکل استفاده از گره های حسگر موبایل نصب شده بر روی روبوت توصیه می شود ]۲۰[ و ]۲۱[. حسگر موبایل طول عمر شبکه و اتصال گره های حسگر را افزایش می دهد. اما سوال اصلی چگونگی بهره برداری از تحرک برای به حداکثر رساندن پوشش است؟ برای جواب به این سوال باید موارد زیر را در نظر بگیریم:
چگونگی اعزام گره های موبایل به سمت هدف مورد نظر در عین کاهش هزینه و حرکت گره ]۲۰[.
از کجا به کجا حرکت کنند تا پوشش شبکه را بهینه کنند ]۲۰[.
استقرار تصادفی گره های استاتیک به گونه ای باشند که در عین حال که کمترین همپوشانی را داشته باشند، بیشترین پوشش منطقه مورد نظر را داشته باشند تا نیاز به گره های موبایل کمتری برای اعزام به منطقه پوشش داده نشده، داشته باشیم ]۲۰[ و ]۲۱[.
الگوریتم VFA معرفی شده در بخش ۳-۱-۱ ، برای به حداکثر رساندن نظارت بر پوشش تصادفی حسگر با در نظر گرفتن انرژی و حرکت استفاده می شود ]۲۰[. بعضی از طرح ها مبتنی بر ارزیابی عملکرد پوشش و بعضی دیگر مبتنی بر بهبود پوشش هستند. اما تمام الگوریتم ها بر اساس این دو مرحله پی ریزی شده اند: در مرحله اول شعاع سنجش حسگرها یک دایره کامل است. در این مدل تمام وقایع در دیسک مدور با احتمال یک در نظر گرفته می شوند. در مرحله دوم با ورود گره های حسگر موبایل، بسیاری از عملکردهای پوشش سنتی بهبود پیدا می کنند ]۲۰[.
شکل ۳-۹: یک گره ی حسگر در محاصره موانع غیر قابل نفوذ ]۲۰[
باید توجه شود که با ورود گره های حسگر موبایل برخی چالش های جدید به پوشش حالت استاتیک اضافه می شوند مانند نحوه ی برنامه ریزی برای حرکت گره های موبایل و مسیریابی پویا برای شبکه و امثال این موارد ]۲۰[ و ]۲۱[.
۳-۵-۲) شبکه بین خودرویی (وسایل نقلیه) اقتضایی^[۲۷]:
خودروها نیز در هنگام حرکت، یک گره از شبکه خواهند بود و می‌توانند طیف وسیعی از اطلاعات مانند وضعیت آب ‌وهوا، ترافیک، داده‌های چند رسانه ای، سیگنال‌های هشدار و هر نوع اطلاعات قابل تصور دیگر (حتی به‌روزرسانی ضد ‌ویروس گوشی های هوشمند از طریق اتصال به اینترنت خودروی کناری) را مبادله کنند. شبکه‌های VANET (Vehicular Ad Hoc Network) با بهره گرفتن از امواج رادیویی انواع ارتباط‌های خودرو به خودرو (V2V) و خودرو به زیرساخت (V2I) را ایجاد می‌کنند. خودروها به صورت کاملا خودمختار با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و یک شبکه غیرساختارمند بی سیم ایجاد ‌می‌کنند ]۲۲[، ]۲۳[، ]۲۴[ و ]۲۵[.

شناخت تعاریف مربوط به مجتمع های مسکونی و بررسی سیر تحول تاریخی آنها در تجزیه تحلیل مسائل مربوط اهمیت بسزایی دارد. مسکن شهری را می توان به طور کلی به دو الگوی تک خانواری و آپارتمانی تقسیم کرد. آپارتمان ها را می توان به دو گروه اصلی تقسیم نمود که در آن ساختمان های متعارف یا کوتاه مرتبه تا ۸ طبقه، و بیش از آن بلند مرتبه یا برج نامیده می شوند (Chiara et al, 1995: 656). مجتمع های مسکونی را نیز می توان شامل تعدادی بلوک ساختمانی در نظر گرفت که می تواند شامل گونه های مختلف مسکن (تک خانواری، آپارتمان های کوتاه و بلند مرتبه) باشد. در این مجتمع ها، بلوک های آپارتمانی در یک قطعه زمین و بر اساس طرحی از پیش اندیشیده شده قرار می گیرند. بلوک ها می توانند در اشکال مختلفی با یکدیگر ترکیب شوند و فضای باز در ارتباطی معنی دار با ساختمان ها قرار گیرد. از خصوصیات دیگر مجتمع های مسکونی می توان به حریم و محدوده مشخص و تفکیک شده آنها از بافت پیرامون شهری اشاره کرد که در برخی موارد می تواند آنها را به صورت جزیره ای کالبدی-اجتماعی در شهر مشخص گرداند (عینی فر، ۱۳۸۴، ۳۱).
منشأ شکل گیری مجتمع­های مسکونی به فرم امروزی در قالب ساختمان­های مسکونی چند طبقه در محوطه­های سبز پارک گونه به نیمه اول قرن بیستم برمی­گردد؛ که نتیجه تفکراتی است که در آن زمان، به جرأت در تمام شئونات زندگی انسان، توسط صاحب­نظران مدرنیسم مطرح شد و عواملی مثل پیشرفت تکنولوژی، جنگ و نیاز به مسکن، صرف حداقل هزینه­ها و … به عینیت یافتن آن سرعت بخشید. اوج آن را می­توان در دهه سی میلادی و انتشار این نظریات در قالب منشور آتن مشاهده کرد.
به طور عمده، مدرنیزه کردن روش­های ساختمانی، از یک طرف، منجر به تولید انبوه و مدولار و استانداردسازی قطعات و حتی فضاهای معماری، با نگاهی حداقل گرا و کمی و شکل گیری فضای زیست خصوصی انسان گردید و از طرف دیگر، برنامه ریزی و طراحی مجتمع­ها و کوی­های مسکونی با ایده «استقرار منطقی بناها» و مجتمع­های مسکونی «خوداتکا» در راستای تأمین حداکثر نور آفتاب و هوا، با نگاهی جهان شمول به نیازهای اساسی انسان و آزادی زمین برای منافع عمومی، آنچنانکه لوکوربوزیه بیان می کند را در پی داشت (استروفسکی، ۱۳۷۸ : ۹۴؛ بحرینی، ۱۳۸۵ : ۳۲ و ۴۹ ؛ لنگ ، ۱۳۸۶ : ۱۹۸ ؛ مانیاگو لامپونیانی، ۱۳۸۱ : ۱۴۶). ولی با وجود اینها نمی­ توان عواقب ناشی از تخریب­های گسترده دو جنگ جهانی در نیمه اول قرن بیستم و نیاز به تولید مسکن را در ظهور و تسریع ساخت و ساز در فرم غالب این الگوی مسکن شهری بی تأثیر دانست (پاکزاد، ۱۳۸۶ الف: ۲۹۰).

به دنبال اجرا شدن برنامه های نوسازی بافت های شهری در محله های کثیف خانه هایی مدرن ساخته شدند. در حالی که جنبه کالبدی و بهداشتی این واحدهای مسکونی جدید بسیار بهتر شده بودند اما شرایط اجتماعی به هیچ عنوان پیشرفت نکرده بود. تغییرات زیادی که در نوسازی مناطق شهری به وجود آمد، صمیمیت و نزدیکی موجود در جوامع قبلی و روح آن ها را خدشه دار کرد. بسیاری از بناهای مناسب و محله های بسیار جذاب طبقه متوسط شهری، که از اواسط قرن به بعد ساخته شده بودند، نیز نتوانستند از تخریب در امان باشند. (محمودی، ۱۳۸۸: ۱۳)
آرزوهای شکل گرفته از تفکر مدرن و تحت عناوینی چون نوگرایی منجر به تخریب بی­رویه شهرها و بخصوص مناطق تاریخی شهرها شد، که بخشی از آن بر اثر بروز آتش جنگ صورت گرفت؛ تمامی این تفکرات، در نیمه دوم قرن بیستم و به قول جنکز در ۱۵ ژوئیه ۱۹۷۲ و با تخریب مجتمع مسکونی پروت ایگو، از جانب نگرش­های نو در برنامه­ ریزی و طراحی مجموعه­های مسکونی مورد انتقادات شدید قرار گرفت (اعتصام، ۱۳۷۷ : ۵۴؛ قبادیان، ۱۳۸۲ : ۱۰۳). در همان زمان که زمزمه­هایی از مرگ معماری و شهرسازی مدرن به گوش می­رسد، شهرهای ایران الگوی خود را از شهرهای بزرگ غربی می­گیرد (حبیبی، ۱۳۸۵ : ۴۱). بیشتر این تغییر و تحولات در یک فرایند تقلیدی به پیش می­رود. رواج فرهنگ غربی، جنبه­ های زندگی، به ویژه در شهرهای ایران را با نوعی تجددگرایی همراه می­سازد (شیعه، ۱۳۸۴ : ۱۴۰) و لذا این تحولات باعث انقطاع روند تغییرات کالبدی ـ فضایی شهرها در تداوم منطقی با گذشته می­گردد (عزیزی و ملک محمدنژاد، ۱۳۸۶ : ۲۹).
۲-۲-۲- پیدایش مجتمع های مسکونی
منشأ مجتمع های مسکونی به فرم امروزی را می توان در دوران پس از انقلاب صنعتی یافت. در نیمه دوم قرن نوزدهم، از دست رفتن سلامت و بهداشت و بحران های مداوم و برخوردهای اجتماعی فراوان، متفکرین اجتماعی را وادار به اندیشیدن برای انتظام بخشی به وضعیت نامطلوب شهرها نمود. به عقیده این افراد، ایجاد تغییر و رسیدن به نظمی جدید در مقابل هرج و مرج موجود بر اساس شرایط جدید اجتماعی- اقتصادی ضروری بود و برای ایجاد این تغییر، تئوری های این افراد بر مبنای نظم دادن به اسکان افراد به عنوان مهمترین اصل مورد توجه قرار گرفت. در این راستا، تفکر ایجاد چندین کانون یا اجتماعات الگو که هدف اصلی آنها تأمین بهداشت، سادگی، سلامت و ایمنی برای ساکنان بود، مورد توجه قرار گرفت (شوای،۱۳۸۴ :۹۳-۹۶).
طراحی ساختمان­های بلند از اواخر قرن ۱۹ در آمریکا و اروپا، در نتیجه پیشرفت­هایی آغاز شد که در بخش مهندسی سازه رخ داد و در قرن بیستم به صورت نوعی معماری همه­گیر در آمد. و حتی در زمانی از حیات خود، عنوان «سبک بین الملل» را یدک کشید. تفکرات لوکوربوزیه نیز تأثیر فراوانی بر تکامل مجتمع های مسکونی گذارده است. به عقیده او، الگوی مسکن کم طبقه که به معنی زندگی در خانه و زمین شخصی بود، باعث هدر رفتن زمین می شد، در حالی که زندگی در ساختمان های بلند مرتبه ای که در میان فضای سبز پراکنده شده اند، راه حلی کاراتر و بهتر در برنامه ریزی کاربری زمین می باشد (Schoenauer, 2000: 473 ).
با آغاز جنگ جهانی اول (۱۹۱۸ ـ ۱۹۱۴) تقریباً همه فعالیت­های تولیدی در کشورهایی که به نوعی درگیر این جنگ بودند، از کار باز ایستاد. توقف کارهای ساختمانی در طول جنگ از یک سو و ویرانی­های ناشی از جنگ از سوی دیگر باعث به وجود آمدن بحران مسکن در اروپا شد. برای حل این مشکل اقدامات مشابهی در کشورهای اروپایی صورت گرفت که این اقدامات تنها به واسطه نظام­های سیاسی حاکم بر این کشورها با هم تفاوت داشت. در این زمان، سفارش­های خصوصی کاهش یافت و سفارش دولت و سازمان­های عمومی برای معماران جهت ساخت و طراحی مسکن مناسب افزایش یافت. به عبارت دیگر نقطه ثقل کار معماران از طراحی تک ساختمان­ها به طراحی مجتمع­های مسکونی و پروژه­ های عمرانی بزرگ سوق پیدا کرد (پاکزاد، ۱۳۸۶ الف: ۲۹۰).
در دومین دهه قرن بیستم برای نخستین بار دفیرز آلمانی موضوع ساختمان­های ردیفی را مطرح کرد که بعدها در خانه­سازی خردگرایانه اهمیت به سزایی یافت، زیرا به خوبی ورود هوای تازه و نور خورشید را به تمام آپارتمان­ها ممکن می­ساخت. منطقی کردن محوطه­های ساختمانی، در عین حال، فضای مناسب برای حرکت جرثقیل و کاربرد روش تولید صنعتی در ساختمان سازی را عملی می­ساخت (مانیاگولامپونیانی، ۱۳۸۱: ۵۵). شیوه طراحی ساختمان­ها در ردیف­های موازی، در سال ۱۹۲۸، به شکل منسجم­تری توسط گروپیوس در کوی مسکونی ارزان قیمت دامرشتوک در کارلسروهه ارائه شد. در این شیوه، از دو روش چیدمان به صورت خانه­های تک خانواری ردیفی و یا بلوک­های آپارتمانی سنتی اروپایی استفاده شده که به دور یک حیاط مرکزی کوچک­تر ساخته می­شدند. البته این طرح شکل سنتی جانمایی ساختمان­ها در کنار خیابان را رها کرد و بناها با زاویه­ای عمود، نسبت به خیابان­ها قرار داشتند. این شیوه گذشته از رفع مزاحمت­های برآمده از آمد و شد وسایط نقلیه برای آپارتمان­ها، خیابان­ها را نیز از حالت دالان بیرون آورد و کیفیت فضایی تازه­ای به خیابان بخشید (همان : ۳۰۰ ؛ استروفسکی، ۱۳۷۸ : ۹۴۹). در کنار این، برخی معماران مثل سیته به خاطر طراحی به روش سنتی و تظاهر منظر خیابان با حفظ بدنه­های اطراف، محبوبیت خود را از دست دادند (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۵۱).
در همان زمان لوکوربوزیه براساس نوع نگرشی که به انسان و طبیعت و معماری داشت به ایده پردازی و طراحی مجتمع­های مسکونی عمودی در فضاهای باز سبز روی آورد. در مجموعه­های خود اتکا، امکانات خرید در طبقه میانی و مهدکودک و مابقی امکانات عمومی روی بام ساختمان قرار داشت؛ به مانند آنچه در مجموعه­ مسکونی مارسی دیده می­ شود (عینی­فر، ۱۳۸۶: ۴۱).
حرکت دیگری که در آغاز قرن بیستم گسترش پیدا کرد، خانه سازی برای گروه های کم درآمد اجتماعی به صورت کوی های مسکونی است. در این الگو بر خلاف شکل گیری سنتی ساختمان ها در کنار خیابان، بلوک های ساختمانی به صورت عمود بر راستای خیابان ها قرار می گرفتند. این گرایش یعنی “استقرار منطقی بناها” بر پایه نظریات شهرسازی، علاوه بر تأمین محیط آرام، سعی در تأمین نور و تهویه مناسب ساختمان ها از طریق احداث آنها در ردیف های موازی و تأمین فضای باز و وسیع در بین بلوک های ساختمانی داشت. در کنار این نظریات، در آمریکا از نخستین سال های قرن بیستم کلارنس پری مشغول فعالیت روی مسائل واحدهایی متشکل از خانه ها و تسهیلات خدماتی آنها بود. وی نظریات خود را در سال ۱۹۲۳ تحت عنوان “واحدهای همسایگی” منتشر نمود که کلارنس اشتاین و هنری رایت آنرا در رادبرن نیوجرسی آمریکا اجرا نمودند (اوستروفسکی، ۱۳۷۸: ۹۳-۱۱۴).
در اواخر جنگ دوم جهانی ، شهرهای آمریکای شمالی در حال پیشرفت و توسعه بودند. زمانی که صنایع به علت جنگ در خدمت آنان قرار گرفت، میلیون ها کارگر از روستاها به شهرها مهاجرت کردند. جمعیت شهرهای بزرگ خیلی زود افزایش یافت. این افزایش جمعیت به همراه هزاران مهاجری که از کشورهای جنگ زده به آمریکا آمده بودند، پیشرفت اقتصادی و فعال شدن شهرها را در دهه ۱۹۵۰ م تضمین می کردند. حومه نشینی قبل از جنگ نیز وجود داشت؛ ولی چون جمعیت حومه ها نسبتا ناچیز بود تعادل اقتصادی جامعه و نیز تعادل موسسات فرهنگی شهرها را تهدید نمی کرد. اتفاق مهم بعد از جنگ، وسعت مناطق مسکونی و پخش شدن آن در سطح کل شهر بود؛(شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۱) بعد از جنگ جهانی دوم، نیاز های فوری سال های بعد از جنگ و توسعه تکنولوژی در اروپا منجر به آن شد که فرصت تعمق و بررسی دقیق در الگوی مسکن مناسب شهری وجود نداشته باشد. در این میان، اختصاص زمین به فضای باز و سبز و تأمین خدمات کافی برای ساکنان مجموعه های آپارتمانی کاهش یافت و احداث مساکن بلند مرتبه با حداکثر تراکم شدت گرفت. در دهه ۱۹۷۰، با افول مکتب مدرنیسم، سبک جدیدی در شهرسازی و معماری ایجاد گردید که نقطه اوج این تفکرات نو در بیانیه کنگره جهانی معماران در سال ۱۹۷۶ در ونکوور کانادا منعکس شد که بر خلاف منشور آتن با اختصاص دادن محور کار خود به طراحی مسکن و فضای باز به موارد ذیل اتکا نمود:
بایستی با ارتفاع کم تراکم بالا به وجود آورد؛
بایستی در طراحی مسکن به تأمین فضای باز و سبز مناسب و مطلوب اهمیت بیشتری داد (دلال پور محمدی، ۱۳۷۵: ۵۷۷).
۲-۲-۲-۱-مجتمع های مسکونی مدرن
جنبش مدرن براساس مکتب اصالت کارکرد، اعتقاد به تحلیل علمی را مبدأ حرکت خود اختیار کرد و تعیین معیارهایی را هدف گرفت که بایست پیدایش جامعه­ای نجیب و مرتب را تضمین می­کرد (نوربرگ شولتز، ۱۳۸۶: ۴۴۱) و کارکرد را معیاری برای زیبایی آن ساخت. در این دیدگاه شهر جهت پاسخ به کارکرد به چهار عملکرد اصلی حوزه­بندی شد؛ سکونت، کار، تفریح، تردد. در این تقسیم بندی حوزه­ای از عملکرد اجتماعی دیده نمی­ شود و سکونت در مفهوم عرصه خصوصی آن و تفریح در حد لذت بصری از مناظر طبیعی تقلیل یافته است. حتی توجه ماشینی به سکونت در عرصه خصوصی نیز در جمله­ای از لوکوربوزیه که «خانه ماشینی است برای زندگی» کاملاً مشهود است.
گروپیوس نیز معتقد است: «یک ساختمان مدرن باید به دور از هرگونه تحریف­های زائد و بی­مورد و هرگونه تزئینات و جزیی گرایی باشد و جهان مکانیکی و جا به ­جایی سریع معاصر را منعکس کند» (قبادیان، ۱۳۸۲: ۵۲). با این نگاه، رویکرد ماشینی و کارکردمدارانه به تمایز و تفصیل آشکار کارکردها و صور انجامید. بنابراین معماری و شهرسازی شکل گرفته بر پایه این تفکر، به آسانی، به مجاورت ماشینی و بی­روحی بخش­های جدا از هم بدل شد و رو به انحطاط گذاشت.
در هر حال فضا و زندگی به شکل مشخصی به یکدیگر مربوطند. پرداختن به فضا بدون توجه به بستر اجتماعی آن و با پرداختن به جامعه بدون توجه به ظرف فضایی آن بسیار مشکل خواهد بود؛ این رابطه­ای است دوسویه. در دوران مدرن، الگوهای رشد و توسعه شهری به جای آن که برپایه روابط سه بعدی شکل بگیرد، روی برنامه ­های کاربری زمین به صورت دوبعدی تأکید داشت که این رابطه سه بعدی رابطه­ای است میان ساختمان­ها، فضا و رفتارهای انسانی (Trancik ، ۱۹۸۶: ۱). بایستی توجه داشت که در جنبش مدرن توجه به عملکرد و سازماندهی فضای بیرونی کم کم جای خود را به سازماندهی فضای درونی دارد و نتیجتاً ساختمان به عنوان یک عنصر واحد و جدا از زمینه خود مورد توجه قرار گرفت (Trancik، ۱۹۸۶).
طراحان در دوره مدرن با طراحی نامناسب فضاهای ارتباطی بین عرصه خصوصی و عرصه عمومی و عدم تعریف درست از محدوده­های نیمه عمومی و نیمه خصوصی، آنچنان که نیومن در کتاب «فضاهای قابل دفاع» اشاره می­ کند، باعث از بین رفتن کنترل و نظارت بر رفتارهای عرصه همگانی شدند به طوری که جرم و جنایت در محیط­های مسکونی مدرن مثل مجتمع مسکونی پروت ایگو به جایی می­رسد که برای برنامه ریزان و طراحان راهی جز تخریب نمی­گذارد. نداشتن حیات و روحیه زندگی در فضای میان مجتمع­های مسکونی (گدس)، زندگی در انزوا و در یک حالت اجباری (درئو)، فضاهای بدون مقیاس انسانی (لینچ و مامفورد)، فضاهای گمشده، خالی و بدون انسان (ترانسیک)، فضاهای بی نام و نشان (نیومن) و … همه و همه عباراتی است که شهرسازان و منتقدان در مورد بعد زندگی اجتماعی فضاهای شهری مدرن و به خصوص مجتمع­های مسکونی مدرن به کار برده­اند.
فضاهای شهری وسیع و پارک گونه در شهرسازی مدرن به تحقیر انسان در شهر باعث شد و در اکثر اوقات نیز به ایده خود جهت ایجاد پارک وفادار نبوده و به جای فضای سبز، سطوح وسیع پارکینگ و به خصوص در مجتمع­های مسکونی را باعث شد. ایده ناب گرایی به ایجاد ساختمان­هایی با نماهای ساده و بی پیرایه انجامید و به قول راپاپورت (Rapaport ، ۱۹۷۷) آنها را به ساختمان­هایی بدون نشانه­هایی از زندگی مبدل ساخت. خانه­هایی شبیه به هم که به گفته دوکسیادیس نتیجه چیزی جز نشناختن خانه خود از خانه همسایه نیست (پاکزاد، ۱۳۸۶ : الف). حریم و قلمروی کالبدی نامشخص بین حریم خصوصی و عمومی و فضاهایی که هیچ کس به آن تعلق ندارد. چرمایف و الکساندر در کتاب «عرصه ­های زندگی جمعی و زندگی خصوصی» در مورد فضای باز مجتمع­های مسکونی اظهار می­دارند که فضای سبز این مجتمع­ها نه به آن اندازه گسترده­اند که می­توان آنها را پارک شمرد و نه به اندازه­ای کوچک هستند که واجد صمیمیت و دنجی یک باغ خصوصی باشند. همه چیز به همه کس تعلق دارد و نتیجه آن می­ شود که نه چیزی از آن کسی است و نه کسی می ­تواند از چیزی بهره و لذت ببرد. زمین­ها به بهانه فضای سبز به هدر می­رود و بدتر آنکه به هدف معینی هم اختصاص نمی­یابد (چرمایف و الکساندر، ۱۳۷۶: ۸۰ و ۸۱).
۲-۲-۲-۲-مجتمع های مسکونی پست مدرن
بعد از تحولاتی که در زمینه ­های فکری انسان و تغییر در نحوه نگرش به طراحی محیط زندگی او رخ داد، کتاب­ها و مقالات زیادی در باب نقد معماری و شهرسازی مدرن منتشر شد و تقریباً هیچ کس و حتی بازماندگان صاحب تفکرات و اندیشه­ های مدرن، نخواستند از قافله طویل و دراز نقادان عقب بمانند. در همین زمان است که توجه به کمیت گرایی جای خود را به کیفیت گرایی در شهرسازی و معماری می­دهد. اندیشه­ های تأثیرگذار بر معماری وشهرسازی مدرن در قالب اصطلاحاتی همچون «خردگرایی»، «کارکردگرایی»، «سودمندی» و «ناب گرایی» و … مطرح شدند که به دنبال ساخت معیارهایی نو بر سنجش مطلوبیت یک چیز و براساس مقبولیت آن در تطابق با منطق و خرد آدمی و میزان سودمندی حاصل از کارکرد آن بودند.
انهدام مجتمع مسکونی پروت ایگو
در سال ۱۹۶۴ یعنی اندکی پس از به تعلیق درآمدن رأی مربوط به طراحی مجتمع عظیم آپارتمانی مدرن در برلین، سیدلر در کتاب خود به نام «شهر مقتول» شهرسازی مدرن را به قتل عمد محکوم کرد. وی ضمن مقایسه­ ای هوشمندانه میان توسعه جدید مسکن و بلوک­های آپارتمانی موجود در شهر تاریخی، با بهره گرفتن از عکس و مدارک موثق برای شهرسازی مدرن درخواست کیفر نمود (اعتصام، ۱۳۷۷ : ۵۵) . یأس و ناامیدی نسبت به معماری مدرن و افول کیفیت آن که با به کارگیری روش­های پیش ساختگی رو به فزونی بود. به خوبی در کتاب­هایی نظیر «فرم از شکست پیروی می­ کند» و از «باوهاوس تا خانه ما» منعکس شده است. در کتاب «تضاد و پیچیدگی در معماری» که ونتوری در سال ۱۹۶۶ نوشت، سبک معماری بین المللی نوگرایان را که دارای سه خصوصیت خالص ترین، خلاصه ترین و نخبه ترین بود، مورد تردید قرار داد. متأثر از این کتاب و کتاب دیگر ونتوری و همکارانش به نام «از لاس و گاس بیاموزیم» ایده­های جدید معماری شکل می­گیرد (کرمونا، ۱۳۸۸ : ۴۷). به عقیده وی، با از میان رفتن اعتبار تفکرات شکل دهنده به فضای شهری و معماری مدرن، نوگرایی تنها توانست در ساخت مجتمع­های مسکونی ارزان و «خانه سازی اجتماعی» خلاصه شود.
مفاهیمی چون توسعه پایدار شهری، توسعه از درون یا بیرون، تجدید حیات شهری، نوشهرگرایی، توسعه انسان محور، جامعه مدنی، گفتگوی تمدن­ها، شهر سالم، شهر سبز و … همه و همه بیان متفاوت از یک مقصود، یعنی بهتر زیستن انسان در فضای مناسب است که نیاز واقعی و اساسی در دنیای رو به رشد شهرنشینی است. به جای برداشت ساده انگارانه از شهرها به عنوان چرخ­های اقتصاد، گره­های حمل و نقل، صحنه­های باشکوه معماری، بایستی آنها را همچون یک زیستگاه انسانی دید. زندگی همگانی در فضای همگانی با کیفیت، بخش مهمی از یک زندگی کامل برای انسان است. سکونت و زندگی بیانگر برقراری پیوندی پرمعنا بین انسان و محیطی مفروض می­باشد (نوربرگ شولتز، ۱۳۸۱ :۱۷).
۲-۲-۳-آپارتمان های بلند مرتبه
قدمت زندگی در آپارتمان های بلند، برای خانواده های مرفه آمریکایی، به قبل از جنگ جهانی باز می گردد. آپارتمان های مجلل اواخر دهه ۱۹۲۰ م . و اوائل دهه ۱۹۳۰ م . که در کنار پارک مرکزی نیویورک ساخته شدند مثال های خوبی در این مورد می باشند.
تمایل به زندگی در آپارتمان های بلند بعد از جنگ نیز ادامه داشت، اما طراحی آپارتمان های بلند و مجلل، بعد از جنگ با تاثیرپذیری از جنبش مدرن، با گذشته تفاوت یافته و به سبک بین المللی نزدیک شد. نمای زیبا و بسیار متین آپارتمان های قبل از جنگ جهانی دوم به سبک نئوکلاسیک تزئین می شدند؛ جزئیات نما حجم آن را تحت تاثیر قرار می داد و پنجره هایی به شکل مشبک در درون قالبی فلزی قرار می گرفتند، که بعدهای به قالب های بتنی تبدیل شدند.
نحوه انتظام فضایی واحدهای مسکونی آپارتمان های مدرن، به دلیل پاسخ گویی به واقعیت های اجتماعی و اقتصادی جامعه بدون خدمتکار، پس از جنگ، بسیار تغییر کرد. در این واحدها به واسطه اخراج خدمتکاران، بر استفاده بهینه از فضا جهت ایجاد راحتی تاکید شد. توجه به زندگی سالم از طریق دستیابی به نور خورشید، هوای تازه، تهویه مطبوع ساختمان، لوله کشی آب سرد و گرم و سیستم فاضلاب بهداشتی معطوف گردیده بود. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۰۱)
برای سهولت در نظافت هرگونه تزئینات و جزئیات پیچیده در فضاهای داخلی واحدها از بین رفت، و سادگی جایگزین آن گردید. راحتی و آسایش ساکنان، هر روز بیشتر مورد توجه قرار می گرفت تا ایجاد تزئینات پیچیده برای جلب توجه میهمانان.( شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۰۲)
۲-۲-۳-۱-جنبه های زیست محیطی
از نظر جنبه های زیست محیطی شهری ساختمان های بلند مقبول نیستند، زیرا به دلیل جریان هوای^[۱۴]سریع ایجاد شده در اطراف این بناها عابرین پیاده به هنگام عبور از نزدیکی آن ها احساس ناراحتی می نمایند. وقتی باد بین ساختمان ها بلند قرار می گیرد سرعت آن اضافه می شود، علاوه بر این قسمتی از باد از سمت دیگر آسمان خراش به سمت زمین منحرف می شود و پس از برخورد با سطح پیاده رو در بازگشت باعث ایجاد تلاطم و آشفتگی هوایی در پیاده رو می گردد و بدین ترتیب موجبات ‌آزار عابرین پیاده را فراهم می کند. این شرایط به خصوص در اطراف ساختمان های مدرن که، برخلاف آسمان خراش های قبل از جنگ که نمای آن ها دارای تزئینات، برجستگی و فرورفتگی است، اغلب از سطوحی صاف برخوردارند، بیشتر است. اغلب عابرین پیاده ای که از کنار ساختمان بلند در شهرهای آمریکا عبور می کنند، با شرایط اقلیمی اطراف این ساختمان ها آشنایی کامل دارند. یکی دیگر از عوامل زیست محیطی ایجاد شده توسط این بناها، که حتی مهم تر از باد نیز به حساب می آید، سایه این بناهای بلند مرتبه بر روی ساختمان های اطراف می باشد. ساکنان ساختمان هایی که در نزدیکی برج های بلند مرتبه قرار دارند از دریافت تابش خورشید محروم می گردند و انرژی خورشیدی فعال و غیر فعال در همسایگی این ساختمان ها کاهش می یابد. این موضوع که چگونه می توان قانونا عده ای را از نعمتی طبیعی محروم کرد بسیار تعجب آور است.( شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۰۹)
۲-۲-۳-۲-جنبه های اجتماعی
زندگی در آپارتمان های بلند برای طبقه مرفه بسیار مطلوب و دلپذیر است، شاید مهم ترین عامل شهرت این واحد ها مناظر زیبایی است که به ساکنان خود عرضه می دارند، به خصوص ساکنان طبقات بالاترکه ساختمان های مجاور نیز جلوی دید آن ها را نمی گیرند. آپارتمان واقع در بالاترین طبقه، که خود به صورت خانه ای ویلایی در پشت بام^[۱۵] می باشد، بدون تردید نهایت مجلل بودن را عرضه می دارد. با این حال، افزایش ارتفاع بنا به بیش از ۴۰ طبقه، زندگی در واحدهای طبقات بالا را تا حدی نامطلوب می گرداند، چرا که به علت سرعت زیاد باد در این ارتفاع، تراس ها قابلیت استفاده خود را از دست می دهند.
ساختمان های بلند معمولا برای گروه های مرفه جامعه مناسب می باشند. گروه هایی که می توانند از تسهیلات مشترک و امنیت موجود در این گونه ساختمان ها بهره ببرند و هم چنین امکان پرداخت هزینه های نگه داری آن ها را داشته باشند. ساکنان این واحدها به انواع تسهیلات لوکس رفاهی مانند سیستم حرارت مرکزی، تهویه مطبوع، استخر، سونا، سالن بدن سازی دسترسی دارند، هم چنین از سایر تسهیلاتی که هزینه آن بین ساکنان تقسیم می گردد نیز بهره مند هستند. به همین ترتیب نگهبان ۲۴ ساعته، دزدگیر و سایر سیستم های ایمنی نیز در این ساختمان ها موجود است. از آن جا که با افزایش آمار جنایت در شهرها، تامین امنیت به مهم ترین فاکتور زندگی شهری تبدیل شده است، لذا بسیاری از آپارتمان های بلند به صورت قلعه های ساخته شده در قرون وسطی در آمده اند که هم امنیت و هم تجمل را به ساکنان خود عرضه می دارند.
تاکید بر امنیت به دلیل افزایش جمعیت، عدم آشنایی با همسایه، جدایی از فعالیت های خیابانی در فضای باز شهری می باشد که همه بر نا امنی دلالت می کنند. علاوه بر این ها، ارتباط کم با همسایه ها مراقبت لازم را در ساختمان دچار مشکل می نماید و در نتیجه آسانسورها، راهرو ها، اتاق رختشویی، پارکینگ و حتی فضاهای باز، در صورت مراقبت نشدن، ایمنی و امنیت خود را از دست می دهند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۰۴)
اتفاق نظر بر این است که آپارتمان های بلند برای خانواده های بچه دار مناسب نیست. زیرا والدین به بهانه ی جلوگیری از ایجاد مزاحمت برای سایر همسایه ها از بازی بچه ها در درون واحدهای مسکونی جلوگیری به عمل می آورند. این محدودیت کودکان را از حرکات طبیعی مورد نیازشان محروم می کند، و در نتیجه سبب به وجود آمدن رفتارهای غیر اجتماعی و گوشه گیری در آن ها می گردد؛ تماشای بیش از حد تلویزیون نیز به این ناهنجاری دامن می زند. از آن جا که مراقبت همیشگی از کودک و نظارت دائم بر او بدون تماس چشمی و گوشی غیر ممکن است؛ بسیاری از والدین به بچه ها اجازه نمی دهند که از آسانسور، راهرو و حیاط به تنهایی استفاده کنند. این خود مشکلی دیگر برای ساکنان آپارتمان های بلند مرتبه به حساب می آید.
سکونت طبقات مختلف اجتماعی از نظر اقتصادی در آپارتمان ها امری مطلوب به حساب می آید، اما این موضوع عملی نیست، چرا که این ساختمان ها واحد مسکونی مستقلی برای زندگی گروهی خاص با درآمدهای مساوی یا سن های یکسان می باشند. پس از جنگ دوم جهانی زندگی خانواده هایی با در آمد کمتر نیز در آپارتمان های بلند به واقعیت پیوست، اما به علت عدم پیش بینی سیستم های امنیتی لازم و هم چنین ضعف در نگهداری از تاسیسات عمومی، این بناها به مصیبتی عظیم برای ساکنان خود تبدیل شدند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۰۴)
بنای لیک شوردرایو^[۱۶] ، که در سال های ۵۱-۱۹۵۰ م . توسط میس ون دررو طراحی شد، نقطه عطفی در طراحی بناهای مسکونی بلند مرتبه پس از جنگ به حساب می آید. این ساختمان در یکی از بهترین مناطق اجتماعی و جغرافیایی، یعنی در کنار ساحل دریاچه میشیگان در شهر شیکاگو، ساخته شده است. این ساختمان ۲۶ طبقه شیشه ای، الهام بخش بسیاری از ساختمان های مسکونی آمریکای شمالی و دیگر نقاط بوده است. واحد های مسکونی این بنا، که به عنوان الگوی دوران مدرن به حساب می آیند، در دو طرف راهرویی قرار گرفته اند که در طبقات بنا عینا تکرار می شود. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۱۱-۱۱۲)
استفاده از ساختمان های بلند به منظور ایجاد مجتمع های مسکونی برای طبقه کم در آمد نه تنها در کشورهای قاره آمریکا (شمالی و جنوبی) ناموفق بوده، بلکه در اغلب کشورهای اروپایی نیز با شکست مواجه شده است. این عدم موفقیت بیشتر از فقدان امنیت و ضعف در نگه داری از خدمات عمومی آنها ناشی می گردد. زیرا داشتن امنیت و آسایش و نگه داری از خدمات عمومی در آپارتمان های بلند فقط مختص به افراد پردرآمد و متوسط نمی گردد.
اسکار نیومن^[۱۷] در کتاب « فضاهای قابل دفاع» اظهار می نماید که شواهد آماری حاکی از آن است که فرم کالبدی محیط های مسکونی نقشی اساسی در ارتکاب یا عدم ارتکاب جرم بازی می کنند. مطالعات سه ساله او در پیش گیری از جرم، مخصوصا در پروژه های مسکونی در نیویورک، وجود ارتباطی تنگاتنگ را میان ارتفاع ساختمان و وقوع جرم نشان می دهد. به طور مثال، او به این نتیجه رسید که در ساختمان های سه طبقه نرخ جرم ۹ نفر در ۱۰۰۰ نفر است در حالی که در ساختمان های ۱۳ طبقه و بلندتر این آمار، دو برابر یعنی به ۲۰ نفر در ۱۰۰۰ نفر بالغ می گردد. جالب آن که نرخ وقوع جرم در درون واحدهای مسکونی در هر دو ساختمان سه و سیزده طبقه یکسان است. این مطلب حاکی از آن است که افزایش نرخ وقوع جرم در آپارتمان های بلند مرتبه با فضاهای عمومی نظیر آسانسورها، هال های ورودی، راه پله ها، پشت بام ها و فضای باز اتباط دارد. این مشاهدات باعث شد تا نیومن نتیجه گیری نماید که فضاهای مستعد برای ارتکاب جرم فضاهایی هستند که از کمبود نظارت عمومی رنج می برند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۱)
زمانی که دو پروژه بزرگ پروت ایگو (۱۹۵۵م.) در سنت لوئیز ^[۱۸] و لافایت کورت ^[۱۹] در بالتیمور درهای خود را به روی اولین ساکنانشان باز کردند، هر دو توسط طبقه محروم بسیار مورد تحسین قرار گرفتند. ساکنان خوشبختی که از زاغه های خود به چنین ساختمان های یازده طبقه ای منتقل شده بودند، از محل زندگی جدید خود لذت می بردند و اطمینان داشتند که هرگز نمی توانستند در مکان بهتری زندگی کنند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۵)
ولی در پایان، مجموعه پروت ایگو که توسط یاماساکی^[۲۰] طراحی شده بود به نماد غم انگیزی از شکست پروژه های مسکونی تبدیل شد. این مجموعه دارای ۲۷۶۴ واحد مسکونی و جمعیتی معادل ۱۵۰۰۰ نفر بود با این حال هیچ تسهیلاتی مانند شیر خوارگاه، مهدکودک، مدرسه یا فضاهای تفریحی در این مجموعه وجود نداشت. فقط یک زمین بازی در نزدیک پارکینگ قرار گرفته بود.
با تراکم حدود ۱۲۳ واحد مسکونی در هر هکتار ساکنان پروت ایگو در ابتدا نگران این نبودند که کسی به زور و به قصد تعدی وارد خانه آنها شود. آنان فکر می کردند که می توانند بچه های خود را آزادانه در خیابان رها کنند. اما به علت فقدان نظارت بر فضاهای عمومی، ورودی ساختمان ها بر روی همه باز بود. در نهایت ساکنان نسبت به وقوع جرم و خشونت های اجتماعی آسیب پذیر گشتند. ترس از جنایت موجب عقب نشینی و استفاده حداقل از فضاهای مشترک شد. هنگامی که صندوق های پستی، فضاهای ورودی، راه پله ها و آسانسورها تخریب می شدند و دزدها در راهروها پیچ در پیچ احساس امنیت می کردند، تخلیه آپارتمان ها آغاز شد. به دنبال این مشکلات روند تخریب پروت ایگو آغاز شد و غیر قابل توقف بود تا جایی که تمام ۳۳ بلوک ساختمان های پروت ایگو در سال ۱۹۷۶ م . تخریب شدند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۶)
مسئولان مسکن نیویورک نیز با شکست پروژه های مشابهی روبرو بودند. برای مثال ساختمان ۲۲ طبقه لنگستون هیوز ^[۲۱]در برانزویل و برج های سی طبقه مسکونی پولوگراند^[۲۲] در کناره رودخانه هارلم دو نمونه دیگر از مجموعه های مسکونی ناموفق بودند که زندگی ناموفقی نیز برای ساکنان خود به همراه داشتند. این مجموعه ها با هدف ارتقاء کیفیت زندگی خانواده های فقیر و پرجمعیت ساخته شده بودند که در مقابل آتش سوزی ایمن بودند، سیستم تهویه درست داشتند و واحدهای مسکونی آن ها از نور روز مناسبی بهره می بردند. اما به دلیل گستردگی زیاد و عدم نظارت و مراقبت، به سرعت رو به نابودی گذاشتند. تخریب و خشونت در فضاهای عمومی به امری معمول بدل شده بود. فضاهای انتظار و ورودی به مرکز رد و بدل مواد مخدر تبدیل شده بودند و شلوغی بیش از حد، به دنبال استفاده مشترک چند خانواده از یک واحد مسکونی بدون اجازه از مسئولین، بر مشکلات دیگر اضافه گردیده بود. بی خانمان ها نیز شب ها در پاگرد پله ها و حتی آسانسورها می خوابیدند.
شکست ساختمان های بلند مرتبه برای افراد کم در آمد فقط به آمریکای شمالی محدود نمی شود. مشکلات مشابهی در انگلستان نیز فرا روی پروژه های بلند مرتبه قرار داشت. در کیلینگ ورث ^[۲۳] نزدیک نیوکاسل ۲۷ برج مسکونی شامل ۷۴۰ واحد مسکونی، که در خلال سال های ۱۹۶۹ م. تا ۱۹۷۲ م. میلادی ساخته شده بودند، در سال ۱۹۸۷م. میلادی تخریب شدند. (شوئنوئر، ۱۳۸۸: ۱۲۷)