بنابراین همه مسلمانان راستین نیز به نوبه خود باید الگو واسوه برای دیگران باشند و با زبان عمل؛ اسلام را به دنیا معرفی کنند، که اگر این کار می شد اسلام دنیا گیر شده بود.^[۴۸]

برتری روش تربیتی انبیا نسبت به روش‌های بشری
سخن همه‌ی‌ انبیا هماهنگ و یکسان است، گرچه درجات آنان متفاوت است.
تلک الرُّسل فضَّلنا بعضهم علی بعضٍ ^[۴۹] و فضَّلنا بعض النَّبیّن علی بعضٍ ^[۵۰]
“نبـوّت و رسـالت عـامـه، یک حکم مشتـرک دارد و‌آن این است که هر ‌پیامبری مردم را به‌ ایمان به مبدأ و معاد و وحی و فرشته دعوت می‌کنـد. ممکن است ره آورد پیامبران در فروع جزئی و همچنین در درجات اصولِ کلی متفاوت باشد، اما خطوط کلی دین انبیا و رسولان یکی است همان گونه که برخورد بداندیشان نیز درباره‌ی‌ آنها یکی است؛چرا که همه از سوی یک خدا مبعوث شده‌اند، و مأموریت آنها یکسان است، و اصول معارف الهیه و اصول سعادت بشر، همه جا یکی است، اینها چیزی نیست که با گذشت زمان دگرگون گردد، هر چند جزئیات آن دگرگون می‌شود. درست همانند نیاز انسان به غذا ولباس ومسکن و بهداشت و نظافت و تعلیم و تربیت، اصول این امور تغییر ناپذیر است، ولی جزئیات مربوط به انواع غذاها و لباسها و مسکنها و دارو و درمان و چگونگی تعلیم و تربیت در تغییر و تحول، و به تعبیر دیگر در حال تکامل است. ^[۵۱]
خـداوند به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فـرمود:
ما یقال لک الاّ ما قد قیل للرُّسل من قبلک ^[۵۲]
مطلبی برای تو بیان نمی شود، مگر آن که برای پیامبران پیش از تو گفته شده است.
گرچه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برتر از سایر انبیا است، اما اصل مطلب را که هدف وحی و غرض رسالت باشد، انبیای گذشته نیز آوردند. برای همین نکته پیغمبر هم فرمود: “ما کنت بِدعاً مِنَ الرُّسُل”^[۵۳]؛ من پیغمبر تازه‌ای نیستم.
شخصیت حقوقی همه‌ی‌ پیامبران الهی یعنی هدف و هدایت آنان مشترک است، زیرا از سوی یک خدای واحد فرستاده شده‌اند، که خود این انسان را خلق کرده و از مقتضای روح و جسم او خبر دارد. به همین خاطر قرآن می‌فرماید: “لا نفرِّق بین احدٍ منهم”^[۵۴]
امّا در روش‌های بشری اختلاف زیاد دیده می‌شود و هر کدام نیز یکی از جنبه‌های تربیتی را مدّنظر قرار داده‌اند. صرف نظر از اینکه هر آنچه در باب تربیت مطرح می‌کنند ساخته و پرداخته ی ذهن انسانی است، که خود به تنهایی قادر به رشد و شکوفایی همه جنبه‌های زندگی خویش اعم از مادّی و معنوی نمی‌باشد.
همبستگی روش تربیتی انبیا با اصل توحید
امام خمینی درباره سیر تربیت انسان می‌فرماید:
“انسان موجودی است که خدای تبارک و تعالی اورا خلق کرده است برای این که همه جهاتی که در عالم هست، در انسان هم هست ،منتها به طور بالقوه؛ و این استعدادها باید فعلیت پیدا کند. انسان مراتب سیرش از طبیعت است تا ما فوق طبیعت ، تا برسد به انجایی که مقام الوهیت است. سیر از طبیعت تا رسیدن به مقامی که غیر از خدا هیچ نبیند. این موجود قابل این است که از این طبیعت سیر کند و تمام معنویت ها را در خودش با تربیت صحیح ایجاد بکند و برسد به مقامی که حتی فوق مقام ملائکه الله باشد…”^[۵۵]
پیام آوران الهی آمده‌اند تا زمینه چنین تحول مقدّسی را فراهم کنند، انسان را از مرتبه اسفل به اعلا بکشانند و از ظلمات حیوانیّت به نور انسانیت برسانند. تربیت در سنّت پیام آوران الهی خروج از ظلمات به سوی نور است و کتاب انبیاء، کتاب تربیت است^[۵۶]. خدای متعال درباره قرآن کریم به پیامبر گرامی اش می‌فرماید:
کتابٌ أنزلناهُ إلیکَ لِتُخرجَ النّاسَ مِنَ الظّلماتِ إلی النّورِ بِإذنِ رَبّهم إلی صِراطِ العزیزِ الحمیدِ^[۵۷]
اینکتابی است که آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا مردم را به خواست و فرمان پروردگارشان از تاریکی ها به روشنایی بیرون آری، به راه آن توانای بی همتا و ستوده.
اگر این تحوّل نورانی بر اساس تربیتی ربّانی در انسان محقّق نشود، انسان در مرتبه ی حیوانیّت خود باقی می‌ماند و استعدادهای خود را در این جهت به کار می‌گیرد. همه تلاش پیام آوران الهی بر این بوده است که انسان تربیت کنند.^[۵۸] امام خمینی (ره) در این باره می‌فرمایند:
“تمام انبیا موضوع بحثشان، موضوع تربیتشان، موضوع عملشان انسان است؛ آمده‌اند انسان را تربیت کنند،آمده‌اند این موجود طبیعی را از مرتبه طبیعت به مرتبه عالی ما فوق الطبیعه ، مافوق الجبروت برسانند.
تمام بحث انبیا در انسان است. از اوّل هریک از انبیا که مبعوث شدند ،برای انسان و برای تربیت انسان مبعوث شدند…انبیا آمده‌اند که ما را هشیار کنند. انبیا برای انسان آمدند و برای انسان سازی آمدند. کتب انیا انسان‌سازی است. قرآن کریم کتاب انسان است. موضوع علم انبیا انسان است. هر چه هست حرف انسان است. انسان منشأ مهمه خیرات است و اگر انسان نشود، منشأ همه ظلمات است. این موجود بر سر دو راهی واقع است؛ یک راه، راه انسان و یک راه، راه منحرف از انسانیت است تا از چه حیوانی سر بیرون آورد.”^[۵۹]
پیام آوران الهی آمده‌اند تا راه تربیت را بر آدمیان بگشایندو مردمان را به ربّانی شدن بخوانند.
ما کانَ لِبَشَرٍ أَن یؤتِیَهُ اللهُ الکتابَ و الحُکمَ والنّبُوّهَ ثُمَّ یقولَ لِلنّاسِ کُنُوا عِباداً لِی مِن دُونِ اللهِ وَلکِن کُنُوا رَبّانییّنَ بِما کُنتُم تُعَلِّمونَ الکتابَ وَبِما کُنتُم تَدرُسُونَ ^[۶۰]
هیچ بشری را نسزد که خداوند به او کتاب و حکم و پیامبری دهد، آنگاه وی مردمان را گوید: به جای خدا بندگان من باشید. بلکه [باید بگوید:] به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می‌دادید و ازآن رو که درس می‌خواندید، ربّانی باشید.
دلالت آیه در این که همه تلاش های تربیتی باید به سوی ربّانی شدن باشد کاملاً روشن است؛ مؤدّب شدن به ادبی الهی که اتّصاف به صفات خدا و پیروی از آداب پیامبر گرامی اش و اهل بیت آن حضرت است.^[۶۱]
فالأَدَبُ معَ اللهِ بِالإقتداءِ بِآدابهِ وَ آدابِ نَبیّهِ وَأَهلِ بیتِهِ علیهمُ السَّلامُ ^[۶۲]
پس ادب نسبت به خداوند پیروی از آداب الهی و آداب پیامبرش و اهل بیتش است که درود خدا بر آنان باد.
دعوت انبیا به بندگی خدا،دعوت به الهی شدن و ربانی شدن است، زیرا بندگی خدا راه اتصاف به صفات و کمالات الهی است .آدمی به میزانی که در مدارج و مراتب بندگی بالا می‌رود ، به میزان بالاتری از ربوبیت دست می‌یابد؛ و تربیت برای همین است.^[۶۳] دعوت پیام آوران الهی به"عبودیت"، “تقوای الهی” و “اطاعت از رسول” دعوت به اساسی ترین اصلاحات است.^[۶۴]
وَلَقَد بَعَثنا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسوُلاً أَنِ اعبُدُوا اللهَ وَ اجتَنِبُوا الطاغوُتَ ^[۶۵]
هر آینه در هر امّتی پیامبری بر انگیختیم که خدای را بپرستید و از طاغوت هر معبودی جز خدا دوری جویید.
پیامبران گرامی که برای هدایت و راهنمایی مردم با برنامه خاص از جانب خداوند بر انگیخته شده‌اند، همگی هدف واحدی را تعقیب نموده و در حقیقت در دعوت آنها کوچک ترین اختلافی نبوده است؛ مثلاً رکن مهم در برنامه تمام پیامبران، مسأله توحید و یگانگی خدا و مبارزه با شرک بود و به یک لحاظ تبلیغ یگانگی و وحدت ذات اقدس خداوند، تنها هدف بوده است و این حقیقت را آیه زیر بیان نموده است.
تلاش تربیتی همه انبیا بر این بوده است که با گشودن راه بندگی خدا و نفی هر معبودی جز او انسان‌ها را به غایت تربیت سوق دهند ، چنان که خدای متعال به پیامبر گرامی اش فرموده است :
وَما أَرسَلنا مِن قَبلِکَ مِن رَسوُلٍ إِلّا نُوحی إلَیه أَنَّهُ لا إلهَ الّا أنا فَاعبُدوُن ^[۶۶]
و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم مگر آنکه به او وحی کردیم که خدایی جز من نیست، پس تنها مرا بپرستید.
یک یک انبیای الهی در این راه به پا خواستند و رسالت خود را اعلام کردند ، چنان که در قرآن سیر دعوت انبیا اینگونه بیان شده است.^[۶۷]خدای متعال نوح را به سوی قومش فرستاد و او مردم خود را بدین مقصد فرا خواند:
ُعبُدُوا اللهَ مالَکُم مِن اِلهٍ غَیرُهُ ^[۶۸] خدای را بپرستید که شما را جز او خدایی نیست.
فاتَّقُوا اللهَ و أَطیعونِ ^[۶۹] از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید.
چون هود (علیه السلام) به سوی قوم خود برانگیخته شد، دعوت همین بود؛^[۷۰] و چون صالح (علیه السلام) به رسالت هدایت برخاست همین مقصد را مطرح کرد.^[۷۱] شعیب (علیه السلام) نیز به همین هدف فرا خواند^[۷۲]، و… این راهی است مستقیم به سوی هدف غایی تربیت انسان: الهی شدن.
اِنَّ اللهَ رَبِّی وَ رَبُّکُم فَاعبُدوهُ هذا صِراطٌ مستقیمٌ ^[۷۳]
همانا خدای یکتا-الله- پروردگار من و شماست ،پس او را بپرستید ،این است راه راست.
فصل چهارم:
نظام تربیتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)
حضرت محمّد (صلی الله علیه وآله) به عنوان آخرین فرستاده الهی، بهترین روش تربیتی را برای رشد و نموّ شخصیت انسان‌ها ارائه فرموده است. هرچند نظام تربیتی اسلام به صورت امروزی و به سبک جدید تنظیم نشده، ولی در باب تعلیم و تربیت، اندیشه‌های نابی در آیات و روایات وجود دارند که با استخراج و تجزیه و تحلیل آنها، می‌توان به نظام تربیتی ویژه‌ای دست یافت تا به واسطه آن انسان‌ها را به یک تربیت عمیق توحیدی رساند و موجبات سعادتمندی افراد زیادی را فراهم ساخت. قرآن کریم در آیات متعدّد، تعلیم و تربیت را از اهداف مهمّ بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می شمارد و می‌فرماید:
لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولا مِنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ^[۷۴]
خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که در میان آنها، پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنها بخواند و آنها را پاک گرداند و کتاب و حکمت بیاموزد.
یکی از وظایف مهم رسول تلاوت آیات الهی برای بندگان است که این آیه شریفه هم هدف از ارسال رسول را بیان می‌فرماید و هم هدف از تلاوت را.^[۷۵]
تلاوت آیات الهی و تزکیه نفوس مردم و آموختن قرآن و حکمت عمده هدف ارسال پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) بوده که در این آیه، بدان تصریح شده است.
کامل‌ترین دستورالعمل تبلیغ و تربیت را می‌توان در روش پیامبر اسلام جست وجو کرد؛ از پنهانی‌ترین شیوه‌ها تا آشکار ترین روش ها و از ساده‌ترین تا پیچیده‌ترین آن‌ها، از دعوت یک نفره و خانوادگی گرفته تا دعوت گروهی و انبوه توده‌ها، گاه بدون هیچ وسیله و گاهی با وسایل و ابزار های متعدد، زمانی با نرمی و دیگر زمان با خشونت و صلابت.^[۷۶]