تجزیه و تحلیل­های جمعیت­شناختی نشان می­دهد که کشور ایران پس از تجربه­ کاهش باروری، وارد مرحله­ جدیدی از تغییرات جمعیتی شده است. مشخصه­ی اصلی این دوره­ جدید تحولات جمعیتی نه تنها افزایش جمعیت نیست، بلکه کاهش مداوم و مستمر باروری کمتر از حد جانشینی در درجه­ اول و سپس منفی شدن رشد سالانه­ی جمعیت است که به مسائل مهم جمعیتی تبدیل خواهند شد. این باروری زیر سطح جانشینی اگر در طول زمان مداوم و پایدار باشد موجب بروز برخی چالش­های عمده برای کشور خواهد شد (مشفق و حسینی، ۱۳۹۱).

جدول ۱-۱ تحولات شاخص‌های باروری و خانوار در ایران را بین سال‌های ۱۳۹۰- ۱۳۵۵ نشان می‌دهد. براساس یافته‌های جدول، میزان خام موالید از ۸/۴۱ در سال ۱۳۵۵ به ۴/۱۸ در سال ۱۳۹۰ کاهش یافته است. میزان باروری کل از ۰۸/۶ در سال ۱۳۵۵ به ۷/۱ در سال ۱۳۹۰ رسیده است. اندازه­ خانوارها از پنج در سال ۱۳۵۵ به ۵/۳ در سال ۱۳۹۰ کاهش یافته است. همچنان‌که یافته‌ها نشان می‌دهد، طی ۳۵ سال گذشته شاهد کاهش میزان باروری و کوچک شدن اندازه­ خانواده‌ها هستیم.
جدول ۱-۱ تحولات شاخص­ های باروری و خانوار در ایران (۱۳۹۰-۱۳۵۵)

منبع: (حسینی، ۱۳۸۱؛ عباسی شوازی، ۱۳۷۹؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰-۱۳۳۵)
استمرار باروری پایین برای هیچ جمعیتی مطلوب نیست. با توجه به پیامدهای استمرار باروری زیر سطح جایگزینی، اتخاذ برنامه­هایی برای جلوگیری از استمرار کاهش باروری و افزایش آن، دست­کم تا سطح جایگزینی، ضروری می­نماید. هر­گونه سیاست­گذاری در راستای افزایش و یا جلوگیری از کاهش بیشتر باروری، مستلزم آگاهی و شناخت عوامل، شرایط و زمینه ­های باروری پایین است. شواهد نشان می­دهد که در بستر تحولات بسیاری که جامعه­ ایران طی دهه­های گذشته به ویژه بعد از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی تجربه کرده است، برخی از الگوهای تاریخی حاکم بر خانواده و به تبع آن نگرش­ها، رفتار و ایده­آل­های باروری دستخوش تغییر شده است.
بر­اساس مطالعه­های صورت­ گرفته، تغییر در ایستارهای مربوط به زندگی خانوادگی نقش تعیین­کننده در روندهای جمعیت­شناختی داشته است (عباسی شوازی و عسکری ندوشن، ۱۳۸۴). بنابراین بررسی ایده­آل­های باروری یکی از موضوعاتی است که برای شناخت عوامل مؤثر بر کاهش مستمر باروری در ایران اهمیت دارد.
۱-۲- بیان مسأله
انتشار نتایج اولیه­ سرشماری ۱۳۹۰ کل کشور، که نرخ رشد جمعیت ایران را ۳/۱ محاسبه کرده است، موجب اظهارنظرها و ابراز نگرانی­هایی درباره آینده­ی جمعیت کشور شد (سروش و بحرانی، ۱۳۹۲). رشد جمعیت، حاصل سه عامل مهم جمعیت‌­شناختی است که تحت عنوان حرکات جمعیتی بررسی می­شوند: باروری^[۴]، مرگ و میر^[۵] و مهاجرت^[۶] (شهبازی، ۱۳۷۷). امروزه با توجه به موفقیت­های جامعه­ بشری در زمینه­ کنترل قابل ملاحظه­ی عوامل مرگ و میر و هم چنین سیاست­های جمعیتی در خصوص کنترل و نظارت بر فرایند مهاجرت، تغییرات جمعیتی بیشتر تحت تأثیر سطح باروری است (فروتن، ۱۳۸۸). طی سه دهه گذشته، باروری در ایران به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرد. این وضعیت سبب شد تا ایران طی سال­های ۲۰۰۶-۲۰۰۳ به جرگه‌ی کشورهایی بپیوندد که دارای باروری در سطح یا زیر سطح جایگزینی بودند ‌(اداره‌ی مدارک جمعیت^[۷]، ۲۰۰۶). میزان باروری در ایران از ۷ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۵۷ به ۸۵/۱ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۸۵ کاهش یافت. این بزرگ‌ترین و سریع‌ترین کاهش میزان باروری است که تا به حال در جهان به ثبت رسیده است ‌‌(عباسی شوازی و همکاران، ۲۰۰۹).
هر چند تحولات باروری تا اندازه­ای تحت تأثیر شرایط سیاسی- اجتماعی قبل و بعد از انقلاب بوده است، اما شواهد نشان می­دهد که تحولات باروری از تغییر سیاست­های جمعیتی مستقل بوده است (عباسی شوازی و علی­مندگاری، ۱۳۸۹). دلایل متعددی برای تبیین انتقال باروری ایران بیان شده است: کاهش مرگ ­و میر کودکان، افزایش شهرنشینی، توسعه و بهبود نظام شبکه­ بهداشتی- درمانی، توسعه روستاها، استقرار مجدد برنامه ­های تنظیم خانواده در سال ۱۳۶۹، افزایش سواد و تحصیلات به ویژه سواد دختران، کاهش تعداد فرزندان دلخواه و در نهایت بهبود موقعیت و پایگاه نسبی زنان از این موارد هستند (عباسی شوازی، ۲۰۰۰؛ عباسی شوازی، ۲۰۰۲؛ آقاجانیان، ۱۹۹۲؛ میرزایی، ۲۰۰۵؛ آقاجانیان و مهریار، ۱۹۹۹).
فرایند گذار باروری^[۸] در ایران، متناسب با تحولاتی بوده است که در ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی و نیز برخی از ابعاد سنتی خانواده به وقوع پیوسته و به تغییراتی در ایستارهای مرتبط با ازدواج و فرزندآوری و در نهایت رفتار و ایده‌آل‌های باروری منجر شده است ‌(حسینی و عباسی شوازی، ۱۳۸۸). کاهش تمایلات باروری و تغییر در رفتار و ایده‌آل‌های باروری زنان، علاوه بر تأثیر قاطعی که بر میزان رشد جمعیت دارد بر ترکیب و ساختار جمعیت نیز تأثیر خواهد داشت. کاهش مستمر زاد و ولد و انتقال از باروری طبیعی به باروری کنترل شده، به تدریج ساختار سنی جمعیت را از وضعیت جوانی، خارج و به طرف سالخوردگی سوق می‌دهد ‌(زنجانی، ۱۳۸۳). با این وصف به نظر می‌رسد مشکل کنونی کشور، نه کاهش رشد جمعیت، بلکه دغدغه‌ی مهم، تغییر در ایده‌آل‌ها، تمایلات و رفتار باروری زنان است. با توجه به تغییرات باروری در طول سه دهه گذشته در ایران، لازم است عواملی که رفتار، ایده‌آل‌ها و تمایلات زنان را برای داشتن فرزند تحت تأثیر قرار می‌دهد، شناسایی و آن­ها را مبنای سیاست­گذاری جمعیتی قرار داد (حسینی و بگی، ۱۳۹۱). هر پدر و مادری دارای باورها و ایده‌آل‌هایی درباره‌ی بعد خانواده و حتی شمار فرزندان دختر یا پسری است که می‌خواهند داشته باشند. با توجه به اینکه اندازه‌ی ایده‌آل و مورد دلخواه خانواده نزد زوجین تأثیری تعیین کننده بر باروری خواهد داشت، در مطالعه‌ی حاضر در پی آن هستیم تا ایده‌آل‌های باروری و عوامل مؤثر بر آن را در بین زنان ۴۹-۱۵ ساله‌ی شهرستان مهر مورد بررسی قرار دهیم.