مطالب پژوهشی درباره : مبانی و اهداف اجرای مجازات در ملأعام- فایل ۳ |
اجرای مجازات در ملأعام تا چه اندازه از دستاوردهای سایر علوم جنایی از جمله جرم شناسی، جامعه شناسی جنایی و کیفرشناسی برخوردار بوده است؟
پیشینه تحقیق
در رابطه با چگونگی اجرای مجازات تاکنون پژوهشهای فراوانی صورت گرفته است. همچنین در زمینه اجرای مجازات در ملأعام و علن هم تحقیقاتی صورت گرفته که بیشتر مسئله اجرای مجازات در ملأعام را از جنبه های فقهی بررسی کرده است و از منظر حقوقی و به ویژه جرم شناسی تحقیق جامعی در این زمینه صورت نگرفته است. در همین زمینه آقای یوسف ساریخانی از دانشگاه قم پایان نامه خود را با موضوع “سیاست جنایی ایران در خصوص اعمال مجازات در ملأعام” در سال ۸۶ به پایان رساند. در این پایان نامه به اختلاف نظرهای فقهی پیرامون مسئله اجرای مجازات در ملأعام اشاره کرده و ضمن به رسمیت شناختن آن، به تبعات ناشی از اجرای مجازات در ملأعام اشاره کرده است. آقای حسن فلاح احمدی چالی بابلی استادیار دانشگاه آزاد واحد بابل مقالهای تحت عنوان “اجرای علنی حدود و مجازاتها از منظر عقل و نقل” نوشته است که در این مقاله به بیان دیدگاه های مختلف در زمینه اجرای حدود و سایر مجازاتها در علن پرداخته است و در نهایت با استناد به صراحت آیه شریفهی قرانی و روایات متواتر و متوافر وارده از معصومین و سیرهی عملی آن بزرگواران و اجماع فقهای امامیه، وجوب عقلی و شرعی اجرای مجازاتها در ملأعام را ثابت نموده و در ضمن آثار و فواید مثبت مجازات در ملأعام را بیان نموده است. همچنین رنجبری هدف پژوهش خود را نقد و بررسی و رسیدن به حکم الهی نسبت به موضوع اجرای علنی مجازات دانسته است. در این پژوهش کلیات اجرای علنی مجازات در اسلام، هدف از قوانین جزایی اسلام، نظر مفسرین و فقهای امامیه و غیر امامیه در مورد آیه ۲ سوره نور و چگونگی اجرای مجازات بررسی شده است. در پژوهشی دیگر در رابطه با همین موضوع “پژوهشی پیرامون اجرای علنی مجازاتها” پژوهشگر هدف پژوهشی خود را، ارائه نقطه نظرات علمی به مجامع حقوقی و محافل قضایی و بررسی شیوه صحیح اجرای مجازات و ارائه آن به قوه قضاییه دانسته است. بدین توضیح که محقق با توصیف قوانین و با بهره گرفتن از کتب و مقالات حقوقی و علمای فقه اسلامی به بررسی شکل اجرای مجازات در حقوق ایران پرداخته است. در این مقاله آقای روحانی مقدم عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد سمنان به بررسی دو دیدگاه موافق و مخالف در رابطه با اجرای مجازات در ملأعام پرداخته است و در پایان نتیجهگیری کرده که به حفظ تعادل اجرای مجازات در ملأعام مشروعیت دارد.
روش انجام تحقیق
روش انجام تحقیق مزبور توصیفی و تحلیلی است. بدین طریق که، با بررسی نظر فقها، نظریه های جرم شناسی و کیفرشناسی و همچنین مدّنظر قرار دادن حقوق موضوعه، مبانی و اهداف اجرای مجازات در ملأعام مورد بررسی قرار میگیرد، در این تحقیق از طریق فیشبرداری و مطالعه کتابخانهای اعم از منابع کاغذی و الکترونیکی و در کنار توصیف و تحلیل وقایع اجتماعی در این زمینه مطالب تنظیم شده است؛ سپس آثار اجرای مجازات در ملأعام و تبعات اجرای علنی مجازاتها در سطح داخلی و بین المللی بررسی شده و در نهایت با تحلیل و ارزیابی آنها، پیشنهادات و راهحل مناسب ارائه می شود
ساماندهی تحقیق
این تحقیق شامل مقدمه و سه فصل خواهد بود. در مقدمه به کلیات تحقیق از جمله بیان مسئله و اهمیت موضوع، سوالات، فرضیه های تحقیق، سابقه، ضرورت و غیره پرداخته شده است. در فصل نخست مفهوم ملأعام از لحاظ لغوی، اصطلاحی و فقهی مورد بررسی قرار گرفته و مفاهیم مرتبط به موضوع به طور مفصل تجزیه و تحلیل شده اند، پیشینه تاریخی مجازات در ملأعام در زمانهای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان اشارهای به وضعیت مجازات در ملأعام از باب تطبیقی در سایر کشورها به عمل آمده است. در فصل دوم منابع، مبانی و اصول اجرای مجازات در ملأعام مورد بررسی قرار گرفته است، بدین صورت که در ابتدا چرایی مجازات در ملأعام از دیدگاه فقهی با توجه به آیات و روایات و دیدگاه فقهای معاصر مورد بررسی قرار گرفته، سپس اصول مجازات در ملأعام از منظر حقوقی با توجه به اصول حاکم بر مجازاتها و همچنین قوانین و اسناد بین المللی بررسی می شود؛ در پایان این فصل مجازات در ملأعام، با توجه به دیدگاه های علوم جنایی و جرم شناسی مورد بررسی قرار میگیرد. و در فصل سوم اهداف و آثار مجازات در ملأعام مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان نتیجه گیری و پیشنهادات پیرامون موضوع ارائه دادیم.
مفاهیم و تاریخچه
در تحقیقات حقوقی سعی بر آن است که در ابتدا مفاهیم و اصطلاحات موردنظر در معنای حقوقی آن تبیین شود. پس از روشن شدن معانی حقوقی مفاهیم، به ذکر تاریخچه بحث پرداخته خواهد شد.بررسی سابقه موضوع بدان جهت حایز اهمیت است که سیر تحولات آن مشخص شده و امکان شناخت ضعفها و کاستیهای آن فراهم می شود. در همین راستا به بررسی موضوع در حقوق ایران در ازمنه و دوره های مختلف پرداخته می شود. بعد از آن به مطالعه بحث در حقوق برخی از کشورهای خارجی بسنده می شود.
علاوه بر این، موضوع موردنظر در آموزههای دینی به خصوص شریعت مقدس اسلام و آیین یهود نیز بررسی می شود. در حقیقت باید گفت شناخت صحیح موضوع متضمن شناخت کافی نسبت به پیشینهی آن است تا امکان ارزیابی موضوع در شرایط کنونی با توجه به نیازها و ضرورتهای جدید اجتماعی میسر شود.
تبیین مفاهیم
در مطالعات و تحقیقات حقوقی، با توجه به مفاهیم و اصطلاحات متنوعی که در خصوص موضوع واحد وجود دارد، لازم میباشد که معنای هریک از واژه ها از منظر حقوقی مشخص گردد تا از خلط این معانی با معانی غیرحقوقی جلوگیری شود. توجه به این امر از اشکالات دیگری که ممکن است از این حیث در روند تحقیق به وجود آید جلوگیری می کند. در این قسمت با توجه به اینکه مفاهیم مرتبط با موضوع موردنظر متنوع و گسترده نمی باشد، به اختصار به تبیین مفاهیم بنیادین آن پرداخته می شود.
مفاهیم اصلی
ملأعام
بهتر است که دو کلمه ی ملأ و عام به طور جدانگانه از نظر معنایی بررسی شوند همان طور که در کتب لغت نیز این واژه از هم تفکیک شده و معنای آنها به طور جداگانه آورده شده است. پس از روشن شدن معنای هر دو کلمه به معنای ملأعام اشاره می شود
لغوی
در حضور مردم یا در مقابل دید همگانی معانیای هستند که از ملأعام استنباط میگردد. به نظر میرسد که در ترکیب ملأعام، ملأ به معنای در حضور است ولی در کتب لغت در مورد ملأ معنی متفاوتی آمده است که به آنها اشاره می شود. کلمه ملأَ در فرهنگ معاصر عربی به فارسی به معنای پر کردن، انباشتن، آکندن، فراگرفتن آمده است( آذرنوش، ۱۳۸۹: ۶۵۶ ). در فرهنگ لاروس ملأَ به معنای آن چیز را پر کرد و ملأَت عینی منه به معنای تماشای او مرا به شگفت آورد ترجمه شده است(جُر، ۱۳۸۷: ۱۹۵۸). در فرهنگ معین در مقابل این واژه آمده است: گروه مردم، اشراف قوم(معین،۱۳۵۳، ۲۲۶۳). در المعجم البسیط نیز به معنای جماعت و مردم(ناصرعلی،۱۳۸۰: ۳۳۱) به کار رفته است. در جای دیگری آمده است: ملأ به فتح میم و لام به معنای اجتماع، کنکاش، گروه مردم، گروهی از اشراف که ابهت و هیبت آنان چشم را پر می کند، آشکارا، هویدا (عمید،۱۳۶۴: ۹۸۵). علاوه بر ملأ، در مورد معنای عام نیز به چند مورد اشاره میکنیم. در فرهنگ اصطلاحات معاصر کلمه عام به معنای فراگیر کلی، شامل، همه جانبه آمده است( میرزایی، ۱۳۸۸: ۴۲۲) در فرهنگ عمید آمده است: همه را فرا رسنده، تودهی مردم، همگانی، خلاف خاص (عمید،۱۳۶۴: ۷۲۴). همین طور در معنای دیگری آمده است: همه را فراگیرنده، عموم را فرا رسنده، تمام، همه مردم، مقبل خاص، مردم جاهل و نادان(معین، ۱۳۵۳: ۲۲۶۹). علاوه بر این، درمعنای مردم کوچه و بازار و هم چنین علن و لفظی که دلالت بر بیش از یک واحد کند نیز به کار رفته است .(جعفری لنگرودی، ۱۳۶۳: ۲۸۴۱)مرحوم دهخدا در لغت نامه ملأعام را به معنای در معبر، در کوی وکوچه ، انجمن، محفل وآشکارا آورده است (دهخدا، ۱۳۷۳: ۱۸۹۴).
به نظر میرسد که مراد از عام، همان مردم عادی و عوام باشد.در ترکیب این دو کلمه (ملأعام) نیز این گونه آمده است: در حضور(جعفری لنگرودی،۱۳۶۳: ۳۴۸۹).
با توجه به مطالبی که ذکر شد، آنچه با در نظر گرفتن عرف از عبارت گذر” در ملأعام” مدنظر است، در حضور همگان یا در حضور عوام میباشد. هرچند که دو واژهی ملأ و عام تقریبآ در معنای مشابهی به کار رفتهاند ولی با کنار هم قرار دادن این دو واژه، حضور جمع کثیری از افراد عادی قریب به ذهن میباشد.
اصطلاحی
در خصوص اصطلاح ملأعام نه تنها تعریفی از آن در قانون و آئیننامه های اجرائی ذکر نشده و قانونگذار آن را تعریف نکرده است بلکه در نوشتهها و آثار حقوقدانان نیز اشارهای به آن نشده و مورد تجزیه و تحلیل قرار نگرفته است. اما با دقت در رویه عملی دادگاهها که گاهی از مواقع مجازات را در حضور مردم و در مکانهای پر جمعیت نظیر میادین اصلی و چهار راه ها اجرا می کند میفهمیم که مکان اجرای مجازات و حضور فیزیکی مردم از ارکان اساسی ملأعام به شمار میآیند.
تعبیر در ملأعام اصطلاحاً به معنای در انظار عموم و در معرض دید مردم کوچه وبازار میباشد و هنگامی که صحبت از اجرای مجازات در ملأعام می شود، بدین مفهوم است که نمایش اجرای مجازات در میان مردم، که اغلب در میادین مرکزی شهر و یا روستا ومحل رفت وآمد عموم ویا در محل ارتکاب جرم انجام میگیرد، علی الاصول بدون هیچگونه محدودیتی ومانعی صورت میگیرد. در مراسم اجرای مجازات در ملأعام معمولاَ همه افراد میتوانند در صحنه اجرای حکم حاضر شده واجرای مجازات بر محکوم را نظاره کنند(لعل علیزده، ۱۳۸۱: ۱۳).
ملاحظه می شود تفاوت آشکاری بین دو اصطلاح علن وملأعام وجود ندارد وشاید بتوان گفت این دو کلمه مترادف یکدیگر میباشند بدلیل اینکه علنی به معنای ظاهر وآشکار نمودن امری در محل خاصی بدون اینکه ممانعتی برای حضور افراد در آن محل ایجاد شود و ملأعام نیز به معنای حاضر نمودن مجرم در محل آمد وشد مردم از جمله میادین، کوچه وبازار و مراکز شهر وسپس اجرای مجازات در منظر مردم میباشد.
با دقت در مکانهایی که مجازات در آن مکانها اجرا می شود( میادین اصلی و چهار راه ها) متوجه میشویم مکانی که از آن ملأعام استنباط می شود مکانهای عمومی بوده که افراد اجتماع به راحتی و بدون هیچ محدودیتی و در هر زمانی که بخواهند میتوانند در آن مکانها حاضر شده و یا رفت و آمد نمایند. اینک با در نظر گرفتن این دو ویژگی میتوانیم ملأعام را اینگونه تعریف نماییم:
ملأعام عبارت از اجتماع و حضور فیزیکی حداقل سهنفر از افراد جامعه در کلیه مکانهایی که عموم مردم به راحتی و بدون هیچگونه محدودیتی میتوانند در آن مکانها حاضر شده و یا رفت و آمد نمایند.
در تعریف فوق دو رکن حضور مردم و مکان حضور مردم به عنوان ارکان اساسی و تشکیلدهندهی ملأعام مورد توجه واقع شده است.
تعریف فقهی مجازات در ملأعام
پیش از تعریف اعمال مجازات در ملأعام از دیدگاه فقهی باید اذعان داشت که در میان فقها در خصوص اصطلاح ملأعام اختلاف نظر است، برخی از فقها عقیده دارند اصلا موضوعی با عنوان ملأعام در فقه نداریم و این اصطلاح یک اصطلاح فقهی نیست و در منابع شرع نیامده است و گروهی دیگر در مقابل معتقدند از آیه دو سوره نور[۶] و روایات میتوان عنوان ملأعام را استنباط نمود؛ شایان ذکر است هر دو گروه در تایید نظرشان به آیه ۲سوره مبارکه نور استناد میکنند.
با توجه به تعاریفی که از اعمال مجازات در ملأعام از دو دیدگاه حقوقی و فقهی ارائه خواهیم نمود[۷] و با در نظر گرفتن رویه عملی دادگاهها که گاهی از مواقع مشاهده می شود که مجازات را در ملأعام اجرا می کنند میتوان اینگونه نتیجه گیری کرد که مقصود ما از اعمال مجازات در ملأعام در این پایان نامه تعریف حقوقی است نه تعریف فقهی. چرا که در فقه همانگونه که اشاره شد مجازات در حضور مومنان اجرا می شود و اجرای مجازات محدود و مختص به برخی جرایم است و به اجرای مجازات در ملأعام در رابطه با سایر جرایم اشارهای نشده است در حالیکه در محافل حقوقی صحبت از حضور تمام اقشار جامعه اعم از مسلمان و غیر مسلمان و صحبت از تمام مجازاتها اعم از حدود و قصاص و تعزیرات است که قابلیت اجرا در ملأعام را دارند. بنابراین تعریف فقهی اجرای مجازات در ملأعام موضوع بحث ما در این پایان نامه نیست هرچند ناگذیریم در فصل دوم به اختصار اشارهای به آن بکنیم.
ملاک و معیار ملأعام
همانطور که در تعریف ملأعام بیان نمودیم حضور فیزیکی مردم و مکانی که مردم در آن جمع میشوند، ارکان اساسی ملأعام به شمار میرود. بنابراین در این مبحث سعی می شود به این سوال پاسخ داده شود که آیا این دو شرط( حضور مردم و اجتماع) باید توامان و همزمان با یکدیگر وجود داشته باشد یا اینکه اگر فقط یکی از شرایط محقق شد مامورین اجرا میتوانند مبادرت به اجرای مجازات کنند؟ به عنوان مثال، مامورین اجرای مجازات مردم را از زمان و مکان اجرای مجازات آگاه می کنند و مردم با وجود آگاهی از اجرای مجازات، در مکانی که تعیین شده است حاضر نمیشوند؛ در این صورت آیا مامورین حکومتی میتوانند بدون حضور مردم مجازات را اجرا کنند؟ و اگر حضور مردم لازم است، چند نفر باید در صحنه اجرای مجازات حضور داشته باشند تا عنوان ملأعام بر این تعداد از افراد صدق کند؟
از سوی دیگر ممکن است مجازات در حضور عدهای از افراد و در مکانی اجرا شود که آحاد افراد اجتماع اجازه حضور در چنین مکانهایی را نداشته باشند مثلا مجازات در واحد اجرای احکام و در حضور کارمندان دادگاه و یا در یک پادگان نظامی و در حضور پرسنل آن پادگان اجرا شود. آیا اجرای مجازات در چنین مکانهایی می تواند عنوان عنوان اجرای مجازات در ملأعام را داشته باشد؟
برای دستیابی به پاسخ سوالات مطروحه لازم است که با خصوصیات و معیار ملأعام آشنا شویم. از آنجایی که در حقوق موضوعه مسائل فوق توسط حقوقدانان بررسی نشده و چون منبع اصلی حقوق موضوعه ایران حقوق جزای اسلام میباشد، در این بخش از بحث سعی می شود با توجه به عقاید و نظرات فقها و اندیشمندان اسلامی به سوالات مذکور پاسخ داده شود و به طور مفصل به ارکان تشکیل دهنده آن میپردازیم.
حضور مردم
همانطور که در تعریف ملأعام بیان نمودیم حضور فیزیکی مردم یکی از ارکان اساسی ملأعام به شمار می شود. در خصوص اصل حضور مردم در مراسم اجرای مجازات اختلاف نظری بین فقها دیده نمی شود و مستند آن را نیز آیه شریفه ولیَشهَد عَذَابَهُمَا طَائِفَه مِنَ المُومِنِینَ دانسته اند.
با وجود این در خصوص وجوب یا استحباب حضور مردم اختلاف نظر وجود دارد- که در فصل دوم به طور مفصل به آن خواهیم پرداخت- طبق دیدگاه اول که قائل به استحباب اجرای مجازات در ملأعام هستند، در صورت عدم حضور مردم در صحنه اجرای مجازات، علیرغم اعلام قبلی اجرای مجازات در ملأعام، مامورین مجری حکم میتوانند مجازات را اجرا کنند اگرچه مردم حضور نداشته باشند؛ زیرا حکومت به وظیفه خود عمل کرده و مردم را از زمان و مکان اجرای مجازات آگاه کرده است و افراد جامعه با وجود اینکه میتوانند در صحنه اجرای مجازات حاضر شوند از رفتن به مکان اجرای مجازات خودداری می کنند. در توجیه این دیدگاه دو دلیل ذکر شده است: اولآ اصل عدم وجوب است، ثانیا امر مذکور در آیه ۲ سوره مبارکه نور دلالت بر استحباب دارد.
از نظر دیدگاه دوم که قائل به وجوب حضور مردم در صحنه اجرای مجازات است. در صورت عدم حضور مردم، علیرغم اعلام قبلی اجرای مجازات در ملأعام و آگاهی مردم از زمان و مکان اجرای مجازات ، مامورین مجری حکم نمی توانند مجازات رااجرا کنند و باید اجرای مجازات را به تاخیر اندازند تا گروهی از مردم در صحنه اجرای مجازات حاضر شده و از نزدیک شاهد اعمال مجازات بر محکوم علیه باشند چراکه فلسفه اجرای مجازات در ملأعام رعایت جنبه ارعابی مجازات و عبرت سایرین بود و لازمه حصول این نتیجه، حضور مردم در صحنه اجرای مجازات است و عدم حضور افراد اجتماع با فلسفه تشریع اجرای مجازات در ملاءعام که همانا ارعاب و عبرتی عمومی است منافات دارد.
شایان ذکر است این گروه (طرفداران وجوب حضور مردم در صحنه اجرای مجازات) مستند حکم به وجوب حضور گروهی از مردم را این دانسته اند که آیه شریفه ولیشهد عذابهما طائفه من المومنین امر به حضور گروهی از مومنین کرده و امر، نشان دهنده وجوب حکم می کند.
هر دو دیدگاه مستند به آیه ۲ سوره مبارکه نور است که گروهی از فقها از آن استحباب حضور مردم در صحنه اجرای مجازات را استنباط می کنند و گروهی نیز وجوب حضور مردم را، که غلبه یکی بر دیگری با توجه به مبانی استدلال روشن نیست.
قانونگذار جمهوری اسلامی ایران از بین دو نظریه فوق در قانون مجازات اسلامی سابق در ماده ۱۰۱[۸]دیدگاه دوم یعنی وجوب حضور مردم در صحنه اجرای مجازات را پذیرفته بود و بر اساس این ماده حضور فیزیکی مردم یکی از ارکان اساسی و تشکیل دهنده ملأعام محسوب می شود و در صورت عدم حضور مردم مامورین اجرا نمی توانند شروع به اجرای مجازات نمایند و باید صبر کنند، تا گروهی از مردم در صحنه اجرای مجازات حاضر شده و در حضور آنها شروع به اجرای مجازات نمایند ولی در حال حاضر قانونگذار با چرخشی کامل و بر اساس ماده ۴۹۹ آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ از نظر سابق خود عدول کده و اصل را بر غیر علنی بودن مجازات اعلام کرده است. راجع به این مواد در فصل دوم به تفضیل بحث خواهد شد.
خصوصیت مکانی
یکی دیگر از ارکان ملأعام مکان اجرای مجازات است، بدین توضیح که مکان و محل اجرای مجازات باید به گونه ای باشد که آحاد افراد اجتماع بتوانند در زمان اجرای مجازات به راحتی و بدون هیچگونه محدودیتی در آن مکانها حاضر شده و رفت و آمد نمایند. ممکن است مجازاتدر حضور عدهای از مردم و در مکانی اجرا شود که عموم مردم اجازه ورود به آن مکانها را نداشته باشند. مثلا مجازات در واحد اجرای احکام و در حضور کارمندان دادگاه اجرا شود؛ در اینگونه موارد هرچندمجازات در حضور عدهای از مردم اجرا می شود ولی چون مکان اجرای مجازات به گونه ای است که آحاد افراد اجتماع نمی توانند در آن مکانها حاضر شوند و تنها گروهی خاص حق ورود به این مکانها را دارند نمی توان گفت که مجازات در ملأعام اجرا شده است.
بنابراین درست است که حضور مردم یکی از شرایط لازم در اجرای مجازات در ملأعام است ولی این شرط به تنهایی کافی نبوده و مکان اجرای مجازات باید طوری باشد که عموم مردم بتوانند به راحتی در حین اجرای مجازات در آن مکانها حاضر شوند هرچند در زمانهای دیگر حق ورود و رفت و آمد به آن مکانها را نداشته باشند.
بنابراین برای اینکه عنوان ملأعام بر اجرای مجازات صدق کند باید هر دوشرط (شرط حضور مردم و شرط مکانی) توامان و با هم وجود داشته باشد؛ حصول یکی از شرایط به معنای حصول شرط دیگر نبوده و هر دو شرط لازم و ملزوم یکدیگرند. بنابراین در اعمال مجازات در ملأعام هم باید مردم حضور داشته باشند و هم مکان اجرای مجازات باید طوری باشد که عموم مردم بتوانند به راحتی در آن مکانها حاضر شوند تا بتوان اظهار داشت مجازات در ملأعام اجرا شده است.
مراد از اعمال مجازات در ملأعام از دیدگاه فقهی یعنی:گروهی از مومنان قبل از اجرای مجازات در محل مجازات حاضر بوده و از نزدیک شاهد اجرای مجازات بر محکوم علیه باشند.
در فصل دوم با لحاظ قرار دادن این آیه شریفهبه تعریف اعمال مجازات در ملأعام میپردازیم و این موضوع را که آیا در فقه اصطلاح ملأعام وجود دارد یا خیر؟ را در به طور مختصر مورد بررسی قرار میدهیم.
۱-۱-۱-۴ تعریف مجازات
فرم در حال بارگذاری ...
[یکشنبه 1400-08-16] [ 06:41:00 ق.ظ ]
|