پس از تصرف ایران بدست اعراب مسلمانان ، تحول چشمگیری را در تقسیمات کشوری مشاهده نمی کنیم، بدین دلیل که در این محدوده زمانی در ایران حکومت های محلی بر سر کار آمده بودند . اشاراتی بر چگونگی تقسیمات کشوری در این دوره را تنها در آثار جغرافی نویسانی ، مانند مقدسی، ابن حوقل و… مشاهده می نمائیم ، آنها تقسیماتی از قبیل ولایت، ناحیه ، خوره(بر اساس شکل اقتصادی)و… را ذکر نموده اند و اذعان می کنند که خود در تالیفاتشان این تقسیمات را در نظر گرفته اند. تقسیم بندی آنها از یکدیگر نیز متفاوت است.^[۱]
پس از دوره چهل ساله حمله مغول، هنگامی که منگو قان به ریاست مغولان رسید هولاکو را به ایران فرستاد و او حکومت ایلخانان را در ایران پایه گذاری نمود و حکامی را بر نواحی مختلف ایران گماشت . همراه با این تحولات تقسیمات کشوری جدیدی نیز شکل گرفت و به احتمال زیاد ایجاد این تقسیمات جدید به علت خرابی های که به وجود آمد و نیازی بود که بهپایه ریزی یک نظام اداری قوی احساس می شد.
بر اساس اطلاعاتی که حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب بدست می دهد، ایران در دوره ایلخانان مغول به بیست ایالت تقسیم شده بود که در این بین بلاد عراق عجم و آذربایجان به تومانهای متعددی می شدند(مستوفی،۱۳۳۶،۱۰۳-۵۱). این تومانها از چندین شهر، پاره شهر و دیه هایی تشکیل می شدند که ریاست بر آنها بدست امیر تومان بود.(رشیدالدین فضل الله،۱۳۱۳:ج۱،۳۲۹)گستره تومان ها تا حدی بود که ده هزار نیروی جنگی در آن جای بگیرند،امیر تومان مسئول جمع آوری مالیات و ایجاد نظم درآن تومانها بود.حقوق دیوانی آن بلاد به قبچور و تمغا بود (همان ،ج۲،۱۰۲۴).
در این تحقیق سعی بر این است که به چگونگی شکل گیری این تومان ها و اوضاع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و کار کردهای آنها پرداخته شود.
۱-۲-اهمیت وضرورت تحقیق
چنانچه می دانیم تقسیمات کشوری همواره از ارکان مهم کشورداری بوده است وحکومت ها همواره با توجه به شرایط زمانی و مکانی دست به این تقسیمات وایجاد دگرگونی در آنها زده اند ، طبیعتا افکاری پشت این تقسیمات بوده است که نشان دهنده علل شکل گیری آن می باشد ،هنگامی که مشاهده میکنیم که این شکل تقسیمات برای اولین بار شکل گرفته است ، خود به خود اهمیت پژوهش دو چندان میشود و این ضرورت را پیش می آورد که به بررسی چگونگی این تقسیمات ،کارکردها و نتایجی را که این تقسیمات در پی داشته است، بپردازیم. دیگر اینکه این تقسیمات بر وضعیت مردم که همواره باید جزء مشغله های حکومت باشد تاثیر مثبت یا منفی گذاشته است.

۱-۳- هدف تحقیق
هدف عمده این تحقیق روشن ساختن قسمتی از تاریخ ایران و پی بردن به اوضاع سیاسی ، اجتماعی واقتصادی تومان ها است .هدف فرعی پرداختن به علل شکل گیری این تومانها و بررسی این فرضیات است که؛ آیا این تقسیمات بر اثر اوضاع خاص داخلی شکل گرفته اند و حکومت ناگزیر به دست زدن اینگونه اقدامات شده است و یا در پشت این تقسیمات سیاستهایی وجود داشته است . همچنین بررسی این پرسش که این تقسیمات چه تاثیری بر اوضاع داخلی گذاشته است؟
۱-۴- پیشینه تحقیق
تا کنون کار مستقلی در این زمینه صورت نگرفته است و تنها اطلاعات موجود اشاراتی است که در لابلای کتب و مقالات مغول شناسان شده است، از قبیل :
تاریخ مغول در ایران،نوشته برتلد اشپولر،(۱۳۵۱).ترجمه محمود میر افتاب .تهران:بنگاه ترجمه ونشر کتاب
تارخ مغول ،عباس اقبال آشتیانی،(۱۳۸۴).تهران:امیر کبیر
تاریخ اجتماعی ،اقتصادی ایران در دوره مغول، ایلی پاولویچ پطروشفسکی، ترجمه یعقوب آژند،(۱۳۶۶).تهران :اطلاعات.
نظام اجتماعی مغول نوشته ولادیمیر تسف، تر جمه شیرین بیانی ،(۱۳۶۵).تهران:بنگاه ترجمه ونشر کتاب
کتاب دین و دولت در ایران عهد مغول نوشته شیرین بیانی ،(۱۳۶۷).تهران:مرکز نشر دانشگاهی
ایران در برخورد با مغول ،شیرین بیانی ،(۱۳۵۳).تهران:طهوری
بعضی تحقیقات عمومی دیگر مثل: نظام حکومت در ایران دوران اسلامی نوشته غلام رضا ورهرام،(۱۳۶۸).تهران:وزارت فرهنگ وآموزش عالی وموسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. به آن شده است
۱-۵- سوالات تحقیق
پرسش اصلی
روند شکل گیری تومانها در دوره مغول چگونه بوده است؟
سوالات فرعی
تومان ها در دوره مغول چه کارکرد های داشته اند؟
نتایج پدید آمدن تومانها برای دولت ایلخانان چه بوده است؟
۱-۶-فرضیه تحقیق
فرضیه اصلی
مغولان به بعد سیاسی تومانها ، بعنوان شکلی خاص از مدیریت نظامی،اداری واقتصادی توجه داشتند.
فرضیات فرعی
مغولان تومان ها را برای اداره کشور و تامین ارتش بوجود آوردند و در این امر از سنتهای چینی و مغولی بهره گرفته اند.
پدید آمدن تومانها تاثیرات مثبتی بر بهبود شیوه اداره مملکت برای دولت ایلخانان داشت.
۱-۷- تعاریف مفهومی
تومان: تومان در لغت به معنی ده هزار است که برای شمارش لشکر ، شمارش پول و گاهی برای شمارش مال ، بالش ، حقوق دیوانی ، خراج ممالک و همچنین به منظور ایجاد تقسیمات کشوری بکار می رفت .
۱-۸-روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع، روش تحقیق در این پژوهش توصیفی وتحلیلی خواهد بود یعنی محقق در ابتدا می کوشد موضوع مورد بحث را توضیح وتشریح نماید؛ سپس تحلیل های را نیز در خلال آن انجام دهد . همچنین روش گرد آوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای و اسنادی می باشد .
۱-۹- بررسی منابع
۱-۹-۱-منابع جغرافیایی
نزهه القلوب : نویسنده این کتاب حمدالله مستوفی است. وی از تبارخاندان قدیم مستوفیان قزوین بود که چنانکه بیان شده سلسله نسب آنان به حر بن یزید ریاحی می رسید ؛ این خاندان از قرن پنجم هجری مقام ریاست خزانه داری ولایت قزوین را به صورت موروثی دردست داشتند ؛ پدر حمدالله وخود او نیز ، با همین عنوان مستوفی در دستگاه ایلخانان مشغول به کار بودند . حمدالله مستوفی کتاب نزهه القلوب را در سال ۷۴۰ﻫ تالیف نمود . این کتاب شامل یک مقدمه ، سه مقاله و یک خاتمه است . او در این کتاب مانند معاصران خود اکتفا به تکرار بیانات جغرافیدانان پیشین خود ننموده است، بلکه دگرگونیهای را که از زمان مورخین پیشین به بعد روی داده را ، نیز خاطر نشان می سازد بخش سوم این کتاب مربوط به جغرافیای مفصل ایران و متصرفات ایلخانان است . اطلاعات نویسنده در این کتاب در باب جغرافیایی ایران ، بیشتر مربوط به زمان خود مولف است ومنبع اطلا عات وی بیشتر دفاتر مالیاتی ایلخانان می باشد چنانچه میدانیم مقام حمدالله بعنوان مستوفی در دستگاه ایلخانان دسترسی به این منابع و اسناد را برای او سهل کرده است.
آثارالبلاد : مولف این کتاب زکریای قزوینی می باشد . او در حدود سال ۶۰۰ ﻫ در قزوین به دنیا آمد . در ابتدای جوانی به دمشق رفت و در آنجا به تحصیل علوم ، فنون و ادب پرداخت . طولی نکشید که به فرمان المستعصم بالله خلیفه عباسی به مقام قضای شهرهای واسط و حله منصوب گردید و تا سال ۶۵۶ ﻫ یعنی سال سقوط بغداد به دست هلاکوخان در این مقام ابقا بود ، سر انجام او در سال ۶۸۲ ﻫ در شهر واسط در گذشت. کتاب او از جمله مهمترین کتابهای جغرافیایی به شمار می آید و مشتمل برشرح جغرافیایی و تاریخی مشاهدات مولف می باشد. این کتاب توصیف منظمی است از بلاد مختلفی که معلوم مسلمانان آن دوره بوده است، که به ترتیب حروف الفبا در هفت اقلیم شده ؛ که از اقلیم اول در آن طرف استوا آغاز می شود و به اقلیم هفتم در اقصی ممالک شمالی پایان می یابد .
معجم البلدان : این کتاب اثر یاقوت حموی می باشد . او در سال ۵۷۵ ﻫ در یکی از شهرهای روم به دنیا آمد . درکودکی او به اسارت ترکان سلجوقی درآمد و به بازرگانی عرب ، به نام عسکر بن ای نصر حموی فروخته شد که به همین مناسبت به نام حموی معروف گردید . از آنجا که این بازرگان بی سواد بود ، یاقوت را به دفترداری خود گماشت . بعد از مدتی یاقوت از قید بندگی آزاد شد و برای تامین معاش خود به مسافرت پرداخت و از شهری به شهردیگر می رفت و پیوسته از کتابها نسخه برداری نموده و نسخ خطی را می فروخت . در هنگام حملات چنگیزخان ، او در خوارزم اقامت داشت که با وقوع این پیشامد از آنجا فرار کرده ، به حلب گریخت. یاقوت در سال ۶۲۶ﻫ در این شهر در گذشت .هنگامی که او درحلب بود ، با وزیر امیر آنجا یعنی قاضی اکرم جمال الدین ابو الحسن علی قفطی مورخ معروف آشنا شد و شاهکار خود کتاب معجم البلدان را که مقدمات تالیفش را در مرو فراهم نموده بود ، بر اثر مساعدت آن وزیر دانش دوست به پایان رساند . این کتاب به خاطر اطلاعات جغرافیای که بدست میدهد بسیار با ارزش است .
تقویم البلدان : نویسنده این کتاب ابوالفداء است. او در بین سالهای ۷۳۲-۶۷۲ﻫ می زیست . ابوالفداء در دمشق به دنیا آمد. او دردوران جوانی در جنگ های صلیبی شرکت کرد و مدت ۱۲سال در خدمت ملک ناصر از ممالیک مصر بسر برد . در سال ۷۱۰ ﻫ به فرمان ملک ناصر الدین قلاون به حکومت حمات منصوب شد و درسال ۷۲۰ هجری به الملک الموید ملقب گردید او علاوه بر مشاغل سیاسی ایام فراغت خود را به مطالعه می گذرانید و در فقه و لغت و ادب سرآمد بود . کتاب او مشتمل بر یک مقدمه و بیست و هشت فصل می باشد که هر قسمت از شرح ایالتی از ایران ،مانند: خوزستان ، فارس ، کرمان ، سجستان ، طبرستان ، مازندران ، قومس ، خراسان و آذربایجان اختصاص دارد. ابوالفداء پس از توصیف هر ناحیه ، جدولی نیز حاوی مختصات جغرافیای شهر ها ،ترتیب داده است .
۱-۹-۲-منابع عمومی
تاریخ گزیده : مولف این اثر ارزشمند این حمدالله مستوفی می باشد .تاریخ گزیده خلاصه ای از تاریخ عمومی عالم و مشتمل بریک مقدمه و شش باب است . هر چند که به نظر می رسد این کتاب منتخبی از جامع التواریخ است؛ اما آشکار است مولف در برخی جاها خود دست به قلم برده و نکاتی را به مطالب قبلی اضافه نموده است. همچنین او در این کتاب اطلاعات جالبی از قزوین وشعرای عراق عجم بدست می دهد .
۱-۹-۳- منابع دوره مغول
تاریخ جهانگشای : این کتاب تالیف عطامک جوینی است ، که محمد بن عبدالوهاب قزوینی آنرا تصحیح کرده است .جوینی از جمله بزرگترین مورخان ونویسندگان سده هفتم هجری است وی از خاندان بزرگ صاحب دیوان جوینی است که در قرن پنجم وششم همواره متصدی مشاغل بزرگ بوده اند .تاریخ جهان گشا در سه مجلد در شرح ظهور چنگیز خان و احوال و فتوخات او و در تاریخ خوارزمشاهیان و حکام مغولی ایران و فتح قلاع اسماعیلیه و جانشینان حسن صباح تالیف شده است .
جامع التواریخ : این کتاب ارزشمند ، اثر رشید الدین فضل الله می باشد . او در بین سالهای ۶۴۵-۷۱۸ ﻫ می زیسته است رشیدالدین در همدان به دنیا آمد، در ایام جوانی در همانجا به تحصیل علوم مختلفه پرداختا اینکه به عنوان طبیب وارد دستگاه ابا قاخان ایلخان مغول گردید .ارغون خان وگیخاتو در دوران سلطنت خود ، او را مورد لطف قرار دادند؛ غازان خان پس از کشتن صدر جهان وی را به اتفاق خواجه سعدالدین محمد آوجی ،در امر وزارت شرکت داد . الجایتو نیز پس از قتل سعدالدین با وجود اعتماد بسیاری که نسبت به رشید الدین داشت ، وی را با خواجه تاج الدین علیشاه در امر وزارت شریک نمود . رشیدالدین با توجه به حمایتهای ایلخانان و موقعیت مناسبی که در دستگاه آنان بدست آورد، املاک و دارایی های زیادی نیزکسب نمود. او در زمان ابوسعید بر اثر تحریکات در باریان ناگزیر به کناره گیری از خدمت شد ،اما مخالفین باز هم بی کار ننشسته و همچنان به دسیسه چینی پرداختند ، تا اینکه وی را به اتهام مسموم نمودن الجایتو محکوم به اعدام کردند.
غازان که علاقه بسیاری به دانستن رویدادهای تاریخی داشت ، رشیدالدین را مامور تالیف کتابی در باب تاریخ مغولان کرد کرد.رشیدالدین پس از مطالعه اسناد مغولی و مذاکره با مطلعین تاتار، اساس کتاب خود را بنا نهاد پس از مرگ غازان، الجایتو نیز او راتشویق به ادامه کار و اتمام نوشتن این تاریخ نمود تا اینکه او تالیف خود در باب مغولان را با نام جامع التواریخ به پایان برد . این کتاب اطلاعات ارزنده ای از تاریخ ایران دوره مغولان وآداب رسوم و… مغولان و همچنین اطلاعاتی در باره ترکان بدست می دهد .
تاریخ وصاف : این کتاب اثر وصاف الحضره شیرازی است است. نام اصلی این کتاب تجزیه الامصاروتزجیه الاعصار است که بنا به نام مولف به تاریخ وصاف مشهور شده است. وصاف در سال ۶۶۳ﻫ در شیراز به دنیا آمد و در همانجا به تحصیل علم پرداخت ، پس از مدتی توانست از نزدیکان خواجه صدر الدین احمد خالد زنجانی نایب امیر طغاجار حاکم فارس گردد .او توانست به وسیله رشیدالدین به دربار غازان والجایتو راه یابد و کتاب خود را در آن دوران بتالیف نمایید .این کتاب هرچند نثری دشوار و متکلف دارد، اما اطلاعات سودمندی از ایران دوره مغول به ویژه اوضاع شیراز در این برهه زمانی بدست می دهد .
مجمع الانساب : مولف این اثر شبانکاره ای است .اودر سال ۶۷۹ ﻫ در ولایت شبانکاره فارس به دنیا آمد و در سال ۷۳۳ﻫ شروع به تالیف مجمع الانساب نمود و آنرا در سال ۷۳۶ﻫ به پایان رسانید. شبانکاره ای تالیف خود را به منظور تقدیم به سلطان ابوسعید ، در اختیار خواجه غیاث الدین قرار داد.لیکن پیش از اینکه غیاث الدین موفق به انجام این کار شود ، ابوسعید در گذشت و دیری نگذشت که غیاث الدین نیز در همان سال وفات یافت و کتاب مجمع النساب نیز در غارت ربع رشیدی از میان رفت . این پیشامد ناگوار سبب شد شبانکاره دست به تالیف دوباره آن بزند.این کتاب به منظور بررسی تاریخ ایلخانان مغول به ویژه وقایع زمان آخرین ایلخان مغول «ابوسعید» و همچنین حکومت های نیمه مستقل در این برهه زمانی از ارزش بسیاری برخوردار است .
فصل دوم
پیشینه تقسیمات کشوری در ایران تا دوره مغول
مقدمه
موقعیت جغرافیایی ایران و قرارگرفتن این کشور در آسیای جنوب غربی به نحو بارزی در وضع سیاسی و نوسانات مرزهای سیاسی آن موثر بوده است .آسیای جنوب غربی منطقه ای حایل میان سه قاره آسیا، اروپا و افریقا می باشد ،که ایران نیز در این قسمت قرار گرفته و به شدت از حوادث این سه قاره متاثر بوده است و به خاطر دارا بودن همین موقعیت سوق الجیشی خاص ، هموراه شاهد هجوم بیگانگان از بیرون مرزهای خود بوده است. هر چند در این رابطه وضعیت و تعاملات سیاسی نیز در وقوع این هجوم ها نقش داشته ، اما پیداست که موقعیت خاص جغرافیایی آ ن نقش چشمگیرتری بازی می کند . نمونه های این تهاجمات ،هجوم اسکند مقدونی ، حمله اعراب و مغولان می باشد ،که طی این حملات اقوام گوناگونی وارد ایران شدند .هنگامیکه این دسته های مختلف بر ایران تسلط یافتند، در راستای تسلط و برقراری نفوذ در این مناطق دست به تقسیمات کشوری زدند . ناگفته نماند که پیش از آن نیز حاکمان ایرانی برای کنترل بهتر ایالات این تقسیمات را انجام داده بودند. مرزهای سیاسی ایران در طول تاریخ بنا به علل سیاسی که گاهی برخی از ممالک و اراضی به تصرف ایران در می آمد و یا بالعکس در بعضی از موارد از حیطه تسلط ایران خارج می شد همواره متغیر بوده است ، اگر بخواهیم سیر این تحولات را بررسی نمائیم ، از روی کار آمدن مادها ما شاهد مرزهای سیاسی مشخصی هستیم. در این قسمت نگارنده قصد دارد به نحوی گذارا به تاریخچه وپیشینه تقسیمات کشوری در ایران تا پایان دوره مغولان بپردازد.