نتایج بررسی میزان و نوع تغییر ناهنجاری‌های اجتماعی جامعه میزبان از جمله میزان جرم و جنایت و تغییر در نوع پوشش که در جوامع مذهبی و برای افراد دیندارتر حساسیت بیشتری دارد، نشان داد که آنان اذعان کرده‌اند که توسعه گردشگری منجر به افزایش جرم و جنایت شده است و توسعه گردشگری بر این موضوع تأثیر داشته است. پس از بررسی رابطه این ادراک آنان از مؤلفه ناهنجاری‌های اجتماعی و دینداری مشخص شد که با تغییر سطح دینداری افراد به سمت دینداری بیشتر نیز بیان کننده این موضوع است که با افزایش سطح دینداری ادراک منفی‌تری نسبت به این مؤلفه دارند. با توجه به اینکه در پژوهش‌های پیشین در حوزه گردشگری نیز افزایش جرم و جنایت و بدپوششی در جامعه میزبان از اثرات منفی توسعه گردشگری برشمرده شده بود و با توجه به اینکه در این پژوهش رابطه آن با دینداری نیز مورد بررسی قرار گرفت (گرچه میزان این رابطه ضعیف است و باید در کنار دیگر مولفه‌های تأثیرگذار دیده شود) و تأیید شد، می‌توان بیان کرد که از این حساسیت نسبت به موضوعات منفی که در راستای توسعه پایدار گردشگری نیز مورد نیاز می‌باشد، در کنار رابطه دینداری افراد با ادراک آنان از اثرات مثبت توسعه گردشگری به درستی بهره گرفت و با مورد توجه قرار دادن آن به عنوان مولفه‌ای پیش برنده و نه به عنوان مانعی برای توسعه، به توسعه پایدار دست یافت.

۴-۵- سطح دینداری اجتماعی جامعه میزبان
با بررسی سطح دینداری اجتماعی افراد با مولفه‌های معاشرت دینی، مشارکت دینی، فعالیت‌های مذهبی و انجام جمعی عبادت، مشخص شد که به لحاظ سطح دینداری اجتماعی نیز پاسخ دهندگان از افرادی تشکیل شده‌اند که در جامعه حضور دارند و نسبت به موضوعات جامعه بی تفاوت نیستند و مشارکت دارند همچنین نتایج نشان داد که آن‌ها از افرادی نیستند که نسبت به مقوله گشت و سفر آشنایی نداشته و بی تفاوت باشند. در نتیجه با بالا بودن سطح دینداری اجتماعی افراد مشخص شد که افراد پاسخ دهنده به درستی انتخاب شده‌اند و نتیجه گرفته شده در مورد ادراک آنان از افزایش مؤلفه مشارکت و افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی و بدپوششی در اثر توسعه گردشگری مورد تأیید می‌باشد.
۵-۵- سطح دینداری فردی جامعه میزبان
همچنین برای اینکه در مورد اینکه ممکن است نتایج دست خوش تغییر و برآورد گروهی باشد و مورد تأیید نباشد، دینداری فردی جامعه میزبان با مولفه‌های مسئولیت نسبت به خود و دیگران، انجام تکالیف فردی و اهمیت به ظاهر دینی و به خصوص پوشش زنان مورد بررسی قرار گرفت که نتایج نشان داد دینداری فردی جامعه نیز در سطح مطلوب وبالایی قرار دارد و پاسخ دهندگان به لحاظ سطح دینداری فردی نیز مورد تأیید می‌باشند و از افرادی نیستند که نسبت به ظاهر خود و دیگران، مسئولیت نسبت به خود و دیگران بی تفاوت باشند.
۶-۵- پاسخ به سؤالات پژوهش
در مجموع با بررسی انجام گرفته در مورد رابطه بین دینداری و نگرش جامعه میزبان به اثرات اجتماعی و فرهنگی توسعه گردشگری و معنادار بودن این رابطه و بررسی دو مؤلفه از زیرمجموعه‌های آن یعنی رابطه دینداری با مشارکت در توسعه گردشگری و ادراک جامعه میزبان از میزان ناهنجاری‌های اجتماعی جامعه با توسعه گردشگری و نتایج آن، فرضیات تحقیق مورد تأیید قرار گرفت. این موضوع همسو با تحقیقات پیشین انجام گرفته مبنی بر اهمیت دینداری در درک رضایت و رفتار گردشگر مسلمان و این موضوع که مذهب در تفسیر از مهمان نوازی و رفتار مهمان نواز عاملی مؤثر است، می‌باشد.
۷-۵- توانمندسازی و ظرفیت سازی جامعه میزبان
توانمندسازی اجتماعی به حفظ تعادل اجتماعی جامعه میزبان کمک می‌کند و قدرت سوق دادن همکاری‌های به سوی موضوعات مهم مانند آموزش و بهداشت را دارد و به انسجام اجتماعی برای داشتن یک گردشگری موفق کمک می‌کند و از طرفی برای رسیدن جوامع به این سطح نیاز به ظرفیت سازی می‌باشد؛ این ظرفیت سازی و در نهایت توانمندسازی جامعه میزبان را هدف قرارداده و نیاز به مشارکت جامعه محلی و همکاری آنان وجود دارد و در نهایت متأثر از نوع نگرش آنان به توسعه و اثرات این توسعه می‌باشد. نتایج این پژوهش موید این موضوع است که جامعه میزبان ادراک مثبتی از مؤلفه مشارکت در توسعه گردشگری و افزایش تسهیلات و امکانات از طریق توسعه گردشگری دارند و این دو مؤلفه نیز با دینداری افراد رابطه مثبت و معناداری دارد. لذا می‌توان بیان کرد که زمینه مناسبی برای ظرفیت سازی روانی و اجتماعی برای توسعه گردشگری از طریق مورد توجه قرار دادن دینداری اسلامی افراد وجود دارد و دینداری اسلامی افراد می‌تواند تسهیل کننده روند ظرفیت سازی و توانمند سازی روانی و اجتماعی جامعه و در نتیجه بهرمندی از نتایج این ظرفیت سازی و توانمند سازی در راستای شکوفایی صنعت گردشگری باشد.
۸-۵- نتیجه‌گیری
مطالعات ادراک ساکنین از اثرات جهانگردی نشان داده است که علت اینکه اثرات یکسان ارزیابی نمی‌شوند، وجود تفاوت در نظام ارزشی، باورها و به طورکلی اختلافات فرهنگی، همچنین میزان آگاهی افراد نسبت به پدیده جهانگردی و اثرات توسعه آن است. نتیجه این پژوهش نیز بیان می‌کند که با توجه به اینکه شهر مشهد جامعه‌ای مذهبی می‌باشد و نظام ارزشی و باورهای حاکم بر آن تحت تأثیر دینداری اسلامی می‌باشد، در نتیجه این دینداری اسلامی روی نوع نگرش آنان نسبت به اثرات توسعه گردشگری مؤثر می‌باشد. نتایج این تحقیق موید این موضوع است که اسلام هیچ خصومتی نسبت به توسعه گردشگری ندارد و حتی می‌تواند به عنوان پتانسیلی برای توسعه گردشگری در نظر گرفته شود. بالا بودن سطح دینداری اجتماعی افراد خود باعث این موضوع می‌شود که افراد در جامعه حضور داشته و نسبت به آن بی تفاوت نباشند اما این باعث این نشده است که آنان نسبت به توسعه گردشگری و مشارکت در آن موضعی منفی و مخاصمه آمیز اتخاذ کنند.
توجه به این نکته لازم است که اگر چه نتایج این پژوهش نشان داد که رابطه بین دینداری و نگرش جامعه میزبان به اثرات فرهنگی و اجتماعی حاصل از توسعه گردشگری معنادار است، لیکن باید توجه نمود که دینداری یکی از متغیرهای تأثیرگذار بر ادراک جامعه میزبان از اثرات است و سهم خود از این اثرگذاری را دارد و نتایج آماری نشان می‌دهد که میزان این اثرگذاری بسیاربالا نمی‌باشد و باید دینداری را نیز در کنار دیگر عوامل مؤثر بر ادراک افراد مورد مطالعه قرارداد.
رابطه بین دینداری و مشارکت افراد در توسعه گردشگری و در نتیجه حمایت بیشتر برای توسعه گردشگری، مؤلفه دینداری را به عنوان عاملی برای تسریع و تسهیل حمایت از توسعه گردشگری مورد توجه قرار می‌دهد. اگر ساکنان مقصد در فرایند توسعه مشارکت داده نشوند، اجرای برنامه‌های توسعه‌ای که حتی به بهترین نحو برنامه ریزی شده باشند، توسط افرادی که می‌توانستند پیشبرنده آن باشند، جلوگیری خواهد شد با توجه به اینکه مشارکت و رابطه مثبت آن با دینداری افراد جامعه میزبان مورد تأیید قرار گرفته است به عنوان پتانسیلی برای پیشبرد گردشگری مشهد خواهد بود. با توجه به نظریه تبادل اجتماعی که بیان می‌کند تعاملات زمانی رضایت‌بخش‌تر و پایدارترند که مبادله به مثل وجود داشته باشد و پاداش برای هر همکاری کم و بیش یکسان باشد، نتایج این پژوهش نیز نشان داد دیدگاه جامعه میزبان نسبت به گردشگران مثبت تر شده و با افزایش سطح دینداری این نگرش مثبت تر می‌شود و اینکه در ازای ادراک آنان از افزایش تسهیلات و امکانات در ازای توسعه گردشگری و در مقابل آن به عنوان مبادله، مشارکت بیشتر جامعه محلی در توسعه مشهد این تعامل پایدار خواهد بود و منجر به توسعه‌ای پایدار خواهد شد.
در نهایت اینکه، از آنجا که آگاهی از ارزش‌ها و نگرش جامع میزبان و میزان حمایت آنان از توسعه این صنعت، برنامه‌ریزان را قادر می‌سازد تا قبل از سرمایه‌گذاری‌های مالی و غیرمالی، از زمینه‌های پذیرش گردشگران توسط مردم اطلاع داشته باشند، آنگاه باید نگرانی‌های جامعه شناسایی شده، حتی‌المقدور عوامل نگران کننده برطرف گردند تا از هرگونه اتلاف منابع جلوگیری به عمل آید و با توجه به اینکه دینداری به عنوان نظامی ارزشی و مجموعه باورهایی حاکم بر این نگرش‌ها در شهر مشهد می‌باشد، مورد توجه قرار دادن آن به عنوان پتانسیلی مثبت در راستای تسریع توسعه و نه به عنوان مانع توسعه گردشگری با توجه به نتایج این پژوهش مورد اهمیت می‌باشد.
۹-۵- پیشنهادات کاربردی
نتایج تحقیقات چه در حوزه گردشگری و چه در دیگر حوزه‌ها بیانگر اهمیت مقوله دینداری در همه کشورها و دینداری در کشورهای اسلامی در نگرش و رفتار افراد در می‌باشد، پیشنهاد می‌شود دینداری اسلامی به عنوان مولفه‌ای تأثیرگذار و پیش برنده بر توسعه گردشگری در کشور ما چه از سوی محققین و چه از سوی سازمان‌های متولی گردشگری مورد توجه قرار گیرد و با انجام تحقیقات بیشتر در این حوزه بر بارور سازی آن افزوده گردد.
پیشنهاد می‌شود سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به همکاری با نهادهای مذهبی که در طول روز موضوعات مذهبی مردم به آن‌ها گره خورده است مانند امور مساجد سازمان تبلیغات اسلامی بپردازد. (با توجه به اینکه تحقیقات پیشین بیان کرده‌اند که افراد با انگاره‌های مذهبی، حساسیت بیشتری نسبت به برخی موضوعات دارند و نتایج این پژوهش نیز بیانگر این است که سطوح بالاتر دینداری به موضوعاتی از جمله مشارکت بیشتر در توسعه منجر می‌شود، پیشنهاد می‌شود از همین حساسیت در راستای مشارکت بیشتر و حساسیت بیشتر نسبت به موضوعات فرهنگی که توسعه گردشگری نیز وابسته به حفظ آن‌هاست بهره‌گیری شود).
با توجه به اینکه در مشهد، با جامعه جوانی که با اکثریت با تحصیلات دانشگاهی روبرو هستیم که سطح دینداری اجتماعی و فردی‌شان سطح مطلوبی دارد، باید برای مشارکتشان در توسعه گردشگری تبلیغات متناسب این قشر مدنظر قرار گیرد (تبلیغاتی که چند عامل دینداری، جوان بودن، اجتماعی بودن و مشارکت را در برگیرد و فضای دانشگاه را مورد توجه قرار دهد).
۱۰-۵- پیشنهادات برای پژوهش‌های آتی
با توجه به این که این پژوهش در یک شهر مذهبی (شهر مشهد) انجام گرفته است، پیشنهاد می­ شود در پژوهش­های آتی در شهرهایی با نوع گردشگری متفاوت از گردشگری مذهبی نیز انجام گیرد.
این پژوهش رابطه بین دینداری و ادراک از اثرات فرهنگی و اجتماعی گردشگری در سطوح محلی را سنجید پیشنهاد می­ شود با توجه به اینکه قسمت زیادی از گردشگری در حیطه سیاستگذاری رقم می­خورد، پژوهشی برای بررسی این رابطه در بخش سایستگذاری­های ملی انجام گیرد.

منابع
اسماعیلی، ا. (۱۳۷۶). اصل نخستین در برخورد با غیر مسلمانان. فقه (کاوشی نو در فقه اسلامی). ، (۱۴)، ۸۱ – ۱۰۶.
اسمیت، م.، مک لئود، ن.، و هارت روبرتسون، م. (۱۳۹۱). مفاهیم کلیدی در مطالعات گردشگری. (ج. باپیری، مترجم). تهران: مهکامه.
افشانی، س. ع.، فاضل نجف آبادی، س.، حیدری، م.، و نوریان نجف آبادی، م. (۱۳۸۹). پژوهشی در باب رابطه دینداری و اعتماد اجتماعی. فصلنامه علوم اجتماعی. ، (۴۹)، ۱۸۵–۲۱۷.
الوانی، م.، و پیروز بخت، م. (۱۳۸۵). فرایند مدیریت جهانگردی. تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
امین بیدختی، ع. ا.، جوهری، ف.، و علیزاده، پ. (۱۳۹۲). بررسی اثرات فرهنگی و اجتماعی حاصل از توسعه گردشگری و بررسی کدهای اخلاقی گردشگری در شهرستان مشکین شهر. ارائه شده در همایش ملی گردشگری، جغرافیا و محیط زیست پایدار.
ویلیامز، ا. (۱۳۸۸). جغرافیای گردشگری. (م. ضیایی، مترجم). تهران: دانشگاه پیام نور.
باباخانزاده، ا. (۱۳۹۲). بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی و زیست محیطی توسعه گردشگری بر منطقه اورامانات. مجله علمی – پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا). ، (۳، پیاپی ۱۰)، ۱۴۵ – ۱۶۴.
تقدیسی، ا.، تقوایی، م.، و پیری، س. (۱۳۹۱). تحلیلی بر نگرش جامعه میزبان به اثرات اجتماعی - فرهنگی گردشگری شهرستان دالاهو. مجله علمی تخصصی برنامه ریزی فضایی. ، (اول، پیاپی ۵).
جوادی آملی، ع. (۱۳۷۲). شریعت در آینه معرفت. قم: موسسه فرهنگی رجا.
جوادی آملی، ع. (۱۳۹۱). انتظار بشر از دین. (ویرایش هفتم). قم: اسراء.
چاک، و. گ.، و فایوسولا، ا. (۱۳۷۷). جهانگردی در چشم اندازی جامع. (ع. پارسائیان و م. اعرابی، مترجمین). تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
حاجی زاده میمندی، م.، زارع شاه آبادی، ا.، مروی نام، ن.، و ابوترابی زارچی، ف. (۱۳۹۱). بررسی رابطه بین دینداری و رضایت از زندگی در بین زنان سالمند شهر یزد. مطالعات راهبردی زنان (فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده). ، سال ۱۵(۵۸)، ۱۹۱ – ۲۳۵.
حافظ نیا، م. ر. (۱۳۸۲). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: سمت.
حبیب زاده خطبه سرا، ر. (۱۳۸۴). بررسی انواع دینداری در بین دانشجویان دانشگاه تهران. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، گروه جامعه شناسی، تهران.
حسینی، س. ا. (۱۳۷۶). حقوق گردشگران غیر مسلمان در کشورهای اسلامی. فقه (کاوشی نو در فقه اسلامی). ، (۱۴)، ۲۴۵ – ۲۸۶.
دالن جی، ت. (۱۳۸۸). جامعه‌شناسی مصرف (گردشگری و خرید). (ع. ا. سعیدی و م. حسین آبادی، مترجمین). تهران: جامعه شناسان.
دانایی فرد، ح.، الوانی، س. م.، و آذر، ع. (۱۳۸۳). روش‌شناسی پژوهش کمی در مدیریت: رویکردی جامع. تهران: صفار.
دانایی فرد، ح.، الوانی، س. م.، و آذر، ع. (۱۳۹۰). روش‌شناسی پژوهش کمی در مدیریت: رویکردی جامع. تهران: صفار.
دلاور، ع. (۱۳۷۴). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: رشد.
ربانی، ر.، و بهشتی، س. ص. (۱۳۹۰). بررسی تجربی رابطه دینداری و رضایت از زندگی. مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. ، سال هشتم(اول)، ۷۹ – ۱۰۲.
رضائیان، ع. (۱۳۸۹). مبانی مدیریت رفتار سازمانی. (ویرایش دهم). تهران: سمت.
رکن الدین افتخاری، ع.، مهدوی، د.، و پورطاهری، م. (۱۳۹۰). ارزیابی پایداری گردشگری در روستاهای تاریخی فرهنگی ایران با تأکید بر پارادایم توسعه پایدار گردشگری. فصلنامه مطالعات گردشگری. ، (۱۴)، ۶.
رهنمایی، م. ت.، فرهودی، ر. ا. . .، دیتمان، آ.، و قدمی، م. (۱۳۸۷). بررسی ظرفیت تحمل حوزه مقصد گردشگری با تأکید بر جامعه میزبان (نمونه مورد مطالعه شهر کلاردشت). پژوهش‌های جغرافیای انسانی. ، (۶۶)، ۱۷ – ۳۳.
ریسینگر، ا.، و ترنر، ل. (۱۳۹۲). رفتارهای میان فرهنگی در گردشگری، مفاهیم و تحلیل ها. (ا. پورفرج، س. سید موسوی، و م. دهستانی، مترجمین). تهران: سمیرا.
زاهدی، ش. ا. (۱۳۹۰). مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار (با تأکید بر محیط زیست). تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
سراج زاده، س. ح.، قصابی، ر.، و چمنی، س. (۱۳۹۱). بررسی رابطه دینداری و بیگانگی اجتماعی (مورد مطالعه دانشجویان انشگاه تربیت مدرس). فصلنامه راهبرد اجتماعی و فرهنگی. ، سال دوم(۵)، ۱۰۳ – ۱۲۵.
سرمد، ز.، بازرگان، ع.، و حجازی، ا. (۱۳۸۷). روش تحقیق در علوم رفتاری. (ویرایش ۱۶). تهران: موسسه انتشارات آگاه.
سقایی، م.، و جوانبخت، ق. ز. (۱۳۹۲). تحلیلی بر آمار گردشگران و زایران داخلی ورودی به کلانشهر مشهد با بهره گرفتن از مدل های سری زمانی. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی (علوم جغرافیایی). ، ۱۳(۲۸)، ۷۱ – ۹۴.