باتلاق ها، شامل شوره زارها، نمک زارها، تالاب ها و. .
عناصر مورفولوژیک مذکور در فضای ایران با یکدیگر پیوند خورده و تنوع و گوناگونی محیط های زیست انسانی را سبب شده اند (حافظ نیا، ۱۳۸۱، ۴۵ ). ایران به دلیل برخورداری از پتانسیل هایی چون موقعیت ممتاز ژئوپلتیک، منابع فراوان، نزدیکی جغرافیایی به دریاهای آزاد و تنگه استراتژیک هرمز، توانایی تبدیل قدرت برتر در خاورمیانه را دارد. (نامی و عباسی، ۱۳۸۸، ۴۱) ایران از نظر منابع طبیعی جزء کشورهای بسیاری غنی در دنیا محسوب می گردد. بر اساس آمار سال ۲۰۱۰، میزان ذخایر اثبات شده نفت خام این کشور بالغ بر ۱۳۸ میلیارد بشکه تخمین زده شده که از این حیث بعد از عربستان سعودی و کانادا سومین کشور غنی از لحاظ منابع نفتی می باشد. ذخایر گاز اثبات شده ایران نیز حدود ۳۰ هزار میلیارد متر مکعب تخمین زده شده است که پس از روسیه، دومین دارنده بزرگ ذخایر گاز طبیعی در دنیاست (گزارش سالانه موسسه مطالعات بین المللی انرژی، ۲۰۱۰)
جمعیت این کشور بر اساس آمار موجود تا سال ۲۰۰۶ قریب به ۷۷ میلیون نفر برآورد گردیده که از این تعداد نزدیک به ۹۶ درصد را مسلمانان و ۸۸ درصد کل جمعیت این کشور را شیعیان تشکیل داده اند (گزارش سالانه موسسه تحقیقاتی pew، ۲۹، ۲۰۱۰ ). ایران بر اساس آمار سال ۹۲ دارای ۳۱ استان بوده است.
۳-۴) فلات ایران
فلات ایران مثلثی است بین دو فرورفتگی خلیج فارس در جنوب و دریای کاسپین در شمال و آن به منزله پلی است که بین آسیای مرکزی و آسیای غربی، تشکیل برآمدگی می دهد که جلگه های آسیای داخلی را به فلات های آسیای صغیر و اروپاه متصل می کند (گیرشمن، ۱۳۸۳، ۱)، قلمرو و فضای جغرافیایی ایران به لحاظ طبیعی هویت خاصی دارد که با مرزهای مشخص از فضاها و قلمروهای پیرامون خود جدا و متمایز می شود. به لحاظ طبیعی، قلمروی جغرافیایی فلات ایران در شمال از فضاهای ماورای قفقاز، سیبری و آسیای مرکزی، در شرق از فضاهای فلات تبت و فلات دکن (هند) و دشت سند و پنجاب؛ در جنوب از فضاهای آبی اقیانوس هند، خلیج فارس و شبه جزیره عربستان و در غرب از فضاهای فلات اناتولی و دشت‎های بین النهرین متمایز و جدا می شود و فضای محصور میان این مناطق دارای هویت طبیعی مشخص است این فضای قابل زیست و سکونت که در ضمن از لحاظ جغرافیایی با قلمروی فرهنگ و تمدن ایرانی نیز منطبق است، به کاسه ای می ماند که در جداره های آن را رشته ارتفاعات بلند پیرامونی می‎سازد و داخل فضای واحد و نسبتا امنی برای ارتباط و حشر و نشر سکنه درون آن پدید آمده است. این فضا که به فلات ایران موسوم است، در حدود ۵/۲ میلیون هکتار مساحت دارد و مشتمل بر بخش درونی و داخلی فلات، ارتفاعات پیرامونی و جدار خارجی منتهی به دشت ها و جلگه های پیرامونی است (حافظ نیا، ۱۳۸۱، ؛۱۴. ۱۶).

وجود موانع طبیعی ارتفاعات البرز، سواحل جنوبی کاسپین را از ایران مرکزی جدا می سازد؛ دماوند مرتفع‎ترین قله آن بیش از ۵۶۷۱ متر ارتفاع دارد. زمین های جنوبی کاسپین بیشتر از حدود ۵۰ کیلومتر تا کوه فاصله ندارند، از این رو، البرز سفر شمال به جنوب را و کویر بزرگ نمک ایران مسافرت شرقی –غربی را محدود می سازد. در زمان های باستان قدرت های منطقه ای در صدد اعمال کنترل بر دروازه ها بودند و به هنگام ضرورت برای رسیدن به مقصد اقدام به تاسیس به دژهایی می نمودند (کمپ وهارکاوی، ۴۳، ۱۳۸۳). فلات ایران از گره گاه پامیر در شمال شرقی تا گره گا قفقاز در شمال غربی، از دشت های سند و پنجاب و خلیج فارس تا دشت های بین النهرین گسترش می یابد. دیواره های این فضای محصور، در شمال رشته کوه های البرز و هندوکش، در غرب و جنوب، رشته ارتفاعات زاگرس و در شرق، ارتفاعات سلیمان‎اند. دولتهای ایرانی در ازمنه گذشته در زمان اقتدار، مرزهای سیاسی خود را بر مرزهای طبیعی (خط الراس ارتفاعات پیرامونی فلات) متمایز می کردند تا بدین ترتیب هم فضای محصور و امنی در برابر تجاوز دولت‎های پیرامونی برای خود و سکنه درون فلات بوجود آورند و تنها با زوال اقتدار و ضعف دولت ایران، کشور به اشغال نیروهای مهاجم در می آمد (حافظ نیا، ۱۳۸۱، ۱۶. ۱۷)
۳-۵) کشور ایران
کشور مفهوم اصلی مورد توجه در مطالعات ژئوپلتیک محسوب می گردد کشور یک مفهوم جغرافیایی سیاسی است که مجموعه ای از این واحدهای سیاسی، نقشه سیاسی دنیا را تشکیل می دهند. از نظر ساختاری، کشور از به هم آمیختن سه عنصر ((سرزمین))، ((ملت)) و ((حکومت)) پدیدار می آید. مکانیزم اداره سرزمین از سوی حکومت بر اساس اراده ملت پیوند دهنده این سه عنصر است و از پیوند این سه عنصر مفهوم ((کشور)) واقعیت می یابد؛ بدین ترتیب، سه پدیده سرزمین، ملت و حکومت اجزای جدایی ناپذیر یک موجودیت جغرافیایی –سیاسی هستند. ایران نام کشوری است در جنوب غربی قاره آسیا، که در آن بخشی از گیتی که اصطلاحا خاورمیانه اش می خوانند. این نام در حقیقت در برنده ریشه قومیت، سابقه تاریخی، سرگذشت ملی، ویژگی های فرهنگی و. . ایران است. ایران نامی است مشهور، معروف و قدیمی، چنان که نام کمتر کشوری را به لحاظ شمول کاربرد و انتباق جغرافیایی، فرهنگی، ساسی استمرارو ثبات و وضوح معنی می توان با آن مقایسه کرد. نام ایران ماخوذ از نام قوم آریاست. آریایی ها در هزاره دومقبل از میلاد وارد فلات ایران شدند (خیراندیش و شایان، ۱۱، ۱۳۷۱)، اولین حکومتی که پس از ورود آریایی ها به ایران در این سرزمین تشکیل شد حکومت ماد بود که در هگمتانه (همدان امروزی) استقرا
ر داشت که در اوج این حکومت محدوده جغرافیایی آن شامل سراسر فلات ایران، خوزستان، قفقاز و کرانه های خلیج فارس بود. گرچه ایران زندگی سیاسی خود را در چهارچوب یک فدراسیون پهناور، از ۵۵۰ سال پیش از میلاد آغاز کرد قلمرو جغرافیایی کشور در زمان هخامنشیان را حدود ۱۱ میلیون کیلومتر مربع برآورد کرده اند که شامل ماوراءالنهر، سند و پنجاب؛شبه جزیره عربستان، ؛قفقاز، شمال آفریقا، مدیترانه و جنوب شرقی اروپاه را در بر می گرفت از این نظر محدوده ایران زمان هخامنشیان دریاهای عمان، خلیج فارس، اقیانوس هند، دریای سرخ، دریای مدیترانه ، دریای اژه، دریای مرمره، دریای سیاه، دریای کاسپین و خلیج عدن را در بر می گرفت و از این لحاظ بزرگترین محدوده دریایی دنیای آن روز در اختیار ایران بود. محدوده جغرافیایی ایران در زمان اشکانیان از شرق رودخانه آمودریا تا ترکیه و قفقاز و دریای سیاه تا بین النهرین را شامل می‎شد.
ساسانیان با انتخاب تیسفون در بین النهرین (عراق کنونی)، نیز قلمرو سرزمینی خود را در محدوده جغرافیایی بین النهرین تا پنجاب و قفقاز تا ماوراءالنهر (آسیای مرکزی کنونی) قرار دادند. در دوران پس از اسلام نیز حکومت های متعدد با محدود ه های جغرافیایی مختلف در این سرزمین ایجاد شد ولی اولین دولت ایرانی که از داخل فلات ایران در این کشور ایجاد شد دولت صفوی بود که در زمان شاه عباس و در اوج اقدار از نظر وسعت به ۴ میلیون کیلومتر مربع می رسید. این وضع کم وبیش تا اوایل دوره قاجار ادامه داشت (حافظ نیا، ۲۲۳-۲۳۵)
ولی از آن روزگاران تاکنون ایران فراز و نشیب های فراوانی را به خود دیده است. ایران با وسعتی حدود ۱۹۵/۶۴۸/۱ کیلومتر مربع از وسعت قابل ملاحظه ای برخوردار است و در رتبه بندی کشورها از نظر وسعت جزء کشورهای خیلی بزرگ محسوب می شود. در خاورمیانه سنتی پس از عربستان و لیبی در رتبه دوم و در خاورمیانه بزرگ پس از الجزایر، سودان، قزاقستان، عربستان و لیبی از لحاظ وسعت در رتبه ششم قرار می گیرد. وسعت قلمرو کشور ایران، در موارد مختلف در سرنوشت سیاسی این کشور تاثیرگذار بوده است یکی از دلایلی که باعث شد ایران دهه هفتاد میلادی، در سیاست منطقه ای آمریکا، به عنوان یکی از ارکان نظریه دوستونی نقش فعالی را در منطقه به عهده بگیرد وسعت قلمرو آن بوده است. در جنگ عراق با ایران نیز، با این که بخش های وسیعی از کشور در اوایل جنگ به اشغال عراق در آمد، لیکن گستره وسیع اراضی امکان اشغال کامل را به کشور عراق نداد. امروزه نیز، در معادلات امنیتی منطقه، کشور ایران به لحاظ وسعت سرزمینی و برخوردار بودن از سواحل طولانی در خلیج فارس، نقش مهمی برعهده دارد (اطاعت۴۲۹. ۴۳۰. ۱۳۷۶).
از لحاظ تعدادجمعیت، کشور ایران با دارا بودن بیش از ۰۵۸/۴۰۸/۷۴ نفر جمعیت هفدهمین کشور دنیا و در قاره آسیا نیز در رتبه هفتم قرار دارد و در منطقه جنوب غربی آسیا و خاورمیانه از این نظر پس از کشور مصر در رتبه دوم قرار می گیرد (www.amar.org.ir) تراک ناموزون جمعیت در ایران نیز از جمله عوامل مهم ژئوپلتیکی است. تراکم پایین جمعیت در مناطق مرکزی، در واقع این مناطق را بدون دفاع ساخته است، از طرف دیگر، تراکم بلای جمعیت در مناطقی چون شمال و غرب موجب انطباق نیافتن حجم سرمایه گذاری های دولتی با نیازهای جامعه می گردد که خود مولد بحران های اقتصادی-اجتماعی می شود (عزتی، ۹۸، ۱۳۸۸) مهم ترین عامل تاثیر گذار غیر ثابت بر ژئوپلتیک کشورها انسان است. در معادلات ژئوپلتیک، تمام پدیده های طبیعی اعم از ثابت و متغییر، در یک قطب و انسان به تنهایی در قطب دیگر قرار می گیرد. در گذشته، سنجش قدرت ملی بیشتر بر اساس کمیت بود ولی امروزه، با توجه به رشد تکنولوژی سو افزایش مهارت های انسانی، کیفیت بر کمیت رجحان یافته است. جمعیت ایران، به سبب افزایش امکانات بهداشتی در سده اخیر، رو به فزونی بوده است وحدود ۷۴ میلیون نفرجمعیت اگرچه نسبت بهوسعت کشور (جمعیت نسبی) زیاد نیست، اما به لحاظ ارزش جمعیت نسبی بر حسب منابع و امکانات اقتصادی موجود کشور زیاد است (اطاعت۵۲، ۱۳۷۶).
ایران از لحاظ منابع زیرزمینی نیز بر اساس کاوش های علمی سرزمین غنی است. ذخایر کشف شده سنگ آهک در کرمان، یزد و شرق خراسان، مس در سرچشمه کرمان و دیگر منابع معدنی در کشور ایران وجود دارد. نفت ایران هم برای اقتصاد ملی و هم برای زندگی و اقتصاد جهانی دارای ارزش است (حافظ نیا، ۱۳۸۱، ۹۴-۹۳ ). براساس آخرین برآوردها ذخیره نفت ایران ۱۳۶ میلیارد بشکه و ذخیره گاز آن ۱۷۶ میلیارد بر حسب بشکه نفت خام ارزیابی شده است از الحاظ ذخایر گازی ایران پس از روسیه در رتبه دوم جهانی و از نظر ذخایر نفت در رتبه چهارم دنیا قرار دارد (مشعل۱۳۸۸، ص ۵ ).
۳-۱) نقشه ماهواره ای ایران
۳-۶) همسایگان و مناطق مرزی ایران
در عصر جهانی شدن با توجه به تغییرات صورت گرفته در جهان، این دید در نظر برخی از محققان پیش آمده است که مرزها اهمیت خود را از دست داده اند و جهان در راه تبدیل شدن به دهکده جهانی است. این در حالی است که با گذشت سال ها از تفکر جهانی شدن و ابعاد مختلف آن ما شاهد هستیم که مرزها هنوز هم دنیا را به قلمروهای مستقل تقسیم می کنند. اگر چه جهان سیاسی به سوی یکپارچه شدن ملل جهان در یک نظام سیاسی هرگز واقعیت پیدا نکرده و فقط کارکرد مرزها تغییر خواهد نمود، بنابراین، در عصر جهانی شدن نه تنها مرزها از بین نرفته و کم رنگ نشده است، بلکه نقش مرزها همچنان پایدار مانده و بر اهمیت آن نیز افزوده
شده است. پیرامون جمهوری اسلامی ایران، بالغ بر ۸۷۳۱ کیلومتر می باشد که ۴۱۱۳ کیلومتر مرز خشکی و ۱۹۱۸ کیلومتر آن را مرز رودخانه ای، دریاچه و باتلاق تشکیل می دهد و ۲۷۰۰ کیلومتر طول کرانه های ایران در شمال (دریای کاسپین) و در جنوب (خلیج فارس و دریای عمان) می باشد (صفوی، ۱۳۸۴، ۷۶)
یکی از مناطق مرزی مهم و حساس خاورمیانه که به ویژه در سال های پس از انقلاب اسلامی دستخوش حوادث گوناگونی در ابعاد نظامی، سیاسی، امنیتی و. . بوده است، مناطق مرزی ایران با کشورهای همسایه می باشد. درطول تاریخ، نه تنها وسعت و شکل جغرافیایی ایران پیوسته دچار تحول شده است، بلکه مرزهای سیاسی این کشور نیز کم و بیش دستخوش تغییر و تحول بوده اند، از ۳۰ استان ایران ۱۶ استان مرزی هستند که در آب و خشکی با ۱۵ کشور همسایه می باشند (یکی از پر تعدادترین کشورهای همسایه) با جغرافیای متنوع طبیعی و انسانی، که این مناطق را از مناطق همجوار جدا می سازد (عندلیب، ۱۳۸۰، ۶۴-۶۳) استان های مرزی ایران عبارتند از: ۱- خراسان شمالی (کشور همسایه ترکمنستان) ۲- خراسان رضوی (کشور همسایه ترکمنستان و افغانستان) ۳-خراسان جنوبی (کشور همسایه افغانستان) ۴-سیستان و بلوچستان (کشور همسایه افغانستان، پاکستان و عمان) ۵- استان هرمزگان (کشورهمسایه عمان و امارت متحده عربی) ۶- استان بوشهر (کشور همسایه قطر، بحرین، عربستان و کویت) ۷-استان خوزستان (کشور همسایه عراق و کویت) ۸- استان ایلام (کشورهمسایه عراق) ۹-استان کرمانشاه (کشور همسایه عراق) ۱۰-استان کردستان (کشور همسایه عراق) ۱۱- استان آذربایجان غربی (کشور همسایه عراق، ترکیه و آذربایجان) ۱۲- استان آذربایجان شرقی (کشور همسایه آذربایجان و ارمنستان) ۱۳- استان اردبیل (کشور همسایه آذربایجان) ۱۴- استان گیلان (کشور همسایه آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان) ۱۵- استان مازندران۰کشور همسایه آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان) ۱۶- استان گلستان (کشور همسایه ترکمنستان، آذربایجان، روسیه و قزاقستان) در این میان استان های اردبیل، ایلام، کرمانشاه، کردستان، خراسان شمالی و خراسان جنوبی فقط با یک کشور خارجی هم مرز هستند در حالی که استان های گیلان، مازندران، گلستان، بوشهر با چهار کشور خارجی در آب یا خشکی هم مرز هستند و از این نظر از بیشترین همسایگان خارجی برخوردار هستند.
مرزهای ایران به دو بخش مرزهای سیاسی و مرزهای طبیعی تقسیم می گردد. مرزهای سیاسی، قلمرو حاکمیتی کشور ایران را تشکیل می دهد و حدود آن را با کشورهای مجاور خود تعیین می کند. مرزهای طبیعی منطبق با محدوده فلات ایران می باشد. که آن را از فلات های مجاور جدا می سازد. تنها در برخی از نقاط مرزهای طبیعی و سیاسی با هم انطباق دارد و در بسیاری از نقاط این تطابق مشاهده نمی گردد. پیش از جنگ جهانی اول کشور ایران از سمت شمال با روسیه، از غرب با عثمانی، واز جنوب و شرق با بریتانیا همسایه بود. پس از جنگ جهانی اول با تجزیه امپراطوری عثمانی، ایران از غرب با کشورهای ترکیه و عراق همسایه شدو با تحول در روسیه از سوی شمال با اتحاد جماهیر شوروی همسایه گردید. پس از جنگ جهانی دوم کشور های حاشیه جنوب خلیج فارس شکل گرفتندو ایران با کشورهای افغانستان و پاکستان همسایه شد. پس از جنگ سرد نیز ایران با کشورهای آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان همسایه شد. ایران از طریق خلیج فارس و دریای عمان با کشورهای کویت، عربستان، بحرین امارات متحده عربی، قطر و عمان و در دریای کاسپین با روسیه و قزاقستان دارای مرزهای آبی می باشد (اخباری و نامی، ۱۳۸۸، ۹۶ ). قسمت‎هایی از مناطق مرزی ایران از دیرباز بعنوان یکی از نا امن ترین مناطق بشمار می رفته است، چنانچه وجود دائمی تهدیدات نظامی علیه تمامیت ارضی توسط برخی از کشورهای همسایه، ترددهای غیر قانونی اتباع مهاجر، گروهای معاند و قاچاقچیان در کنار توسعه نیافتگی، مناطق مرزی ایران را بعنوان یکی از مناطق بحران خیز و آسیب پذیر کشور مبدل ساخته است. مشکلات یاد شده فوق، دولت های ایران در قبل و بعد از انقلاب را وادار به ارائه راحل های گوناگون نموده است (عندلیب، ۱۳۸۰، ۶۴ ).
۳-۷) شکل جغرافیایی ایران
شکل قلمرو یک کشور خود یک عامل استراتژیکی برای آن کشورمحسوب می گردد اگر شکل جغرافیایی یک کشور حالت تمرکز هندسی داشته باشد یعنی مثلا بصورت یک مربع یا دایره باشد همواره در چنین موقعیتی دفاع از آن به سادگی انجام می پذیرد، زیرا آن کشور با این موقعیت دارای مرکز مشخصی است که از نظر ارتباطات بسیار مهم می باشد (ویک لین، ۱۳۷۲، ۳۰ ).
شکل جغرافیایی یکی از خصوصیات پیکره شناسی یک کشور را تشکیل می دهند. کارامدترین شکل کشور، یک دایره خواهد بود که پایتخت آن در مرکزش قرار دارد. در چنین وضعی، می توان از مرکز کشور به تمام نقاط اطراف آن با حداقل زمان دسترسی پیدا کرد. ضمنا حداقل مخارج جهت احداث جاده ها و خطوط آهن و نظایر آن مصرف خواهد شد. چنین کشوری دارای کوتاه ترین مرزهای قابل دفاع خواهد بود که جنبه مفیدی برای آن محسوب می شود (بهفروز، ۱۳۷۴، ۱۹۰) کشور ایران از لحاظ شکل جغرافیایی چهار ضلعی نامنظمی است که بزرگترین قطر آن در جهت شمال غربی به جنوب شرقی (از آرارات تا خلیج گواتر) در حدود ۲۲۵۰ کیلومتر و قطر کوچک آن در شمال شرقی به جنوب غربی (از سرخرس تا دهانه اروند) در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است (صفوی، ۱۳۸۴، ۸۰-۷۹ ). با محاسبه فرمولی که توسط هاگت و چارلی در سال ۱۹۶۹ میلادی تهیه شده است. A مساحت کشور به کیلومتر مربع و L
طول بزرگترین قطر کشور به کیلومتر می باشد. ارقام بدست آمده بین صفر (برای شکل کاملا مطول یعنی یک خط مستقیم) و عدد یک (برای شکل کاملا مدور) متغییر است. هرچه شکل مدورتر باشد طول مرزها کاهش یافته (منافع دفاعی) و ارتباط مرکز با اقصی نقاط کشور آسانتر است که این امور می تواند روی وحدت داخلی تاثیر مثبت بر جای نهد، البته تاثیر شکل بر ژئوپلتیک کشورها همانند سایر عوامل تاثیر گذار بر ژئوپلتیک حالت جبری ندارد و باید همراه عوامل دیگر مورد توجه قرار گیرد. ایران با وسعت ۱۹۵/۶۴۸/۱ کیلومتر مربع بر اساس محاسبه فرمول زیر دارای شکلی نزدیک به مطول دارد که این امر باعث طولانی شدن نسبی مرزها در کشور شده است. علاوه بر آن شکل نزدیک به دراز کشور سبب فاصله جغرافیایی جنوب شرقی کشور (استان سیستان و بلوچستان) با مرکز کشور گردیده است که این امر می تواند یکی از دلایل عدم توسعه و در حاشیه قرارگرفتن جنوب شرقی ایران باشد. با توجه به شکل جغرافیایی مشخص می گردد که تهران به عنوان پایتخت ایران نیز در مرکز جغرافیایی کشور قرار ندارد که این امرنیز از عوامل منفی گزینش پایتخت بدون توجه به عوامل جغرافیایی است و به همین سبب در صورت وقع بحران و بلایای طبیعی و سیاسی کمک رسانی و دفع خطر برای کشور ایران بسیار سخت و مسلزم صرف وقت و هزینه های بسیاری است. برای جبران تاثیر منفی شکل بر ژئوپلتیک ایران شایسته است ((نظام سیاسی ناحیه ای)) که هم اکنون در کشورهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد، می تواند ضمن هدف قرار دادن وحدت ملی، در خصوص پایتختی تهران علاوه بر مشکلات عدیده ای که این مرکز از لحاظ ازدحام بالای جمعیت، ترافیک، آلودگی هوا، کمبود منابع آب و تمرکز قطب اقتصادی کشور در آن و. . از لحاظ جغرافیایی بهترین مکان برای جایگزینی پایتخت منطقه ای است که علاوه بر دارا بودن سایر شرایط مناسب از لحاظ جغرافیایی نیز در مرکز کشور واقع شده باشد.
۳-۸) موقعیت ریاضی ایران
ایران در نیمکره شمالی-نیمکره شرقی کره زمین بین مدار ۳ً ۲۵ً شمالی از جنوبی ترین نقطه ایران در دریای عمان (درحدود ۸۵ کیلومتری چابهار) و مدار ۴۷ً ۳۹ً شمالی از شمالی ترین نقطه (حدود ۸۰ کیلومتری شمال ماکو) از خط استوا (مدار مبداء) و بین نصف النهار ۵ً ۴۴ً شرقی از غربی ترین نقطه ایران (حدود ۵۵ کیلومتری غرب ماکو) و نصف النهار ۱۸ً ۶۳ٌ شرقی از شرقی ترین نقطه ایران (حدود ۱۵۰ کیلومتری جنوب شرقی سراوان) در استان سیستان و بلوچستان نسبت به نصف النهار مبداء گرینویچ قراردارد (صفوی، ۶۷، ۱۳۸۴) ایران با توجه به موقعیت ریاضی در منطقه معتدل شمالی واقع شده است (طاهری موسوی، ۱۲۱، ۱۳۸۴).
اقلیم ایران تحت تاثیر چهار عامل عمده جغرافیایی عرض جغرافیایی، ارتفاعات، موقعیت جغرافیایی و توده های هوا با منشاء بیرونی قرار دارد. حدود ۲۱ درصد از کل مساحت ایران (۳۵۰ هزار کیلومتر مربع) را کوهستان ها، ۶۶ درصد (۱۰۹۸ هزار کیلومتر مربع) را حوزه های داخلی خشک و نیمه خشک و ۱۳ درصد (۲۰۰ هزار کیلومتر مربع۹ را دشت ها و جلگه های ساحلی تشکیل می دهند (حافظ نیا، ۷۷، ۱۳۸۱)
تاثیر آب و هوا بر وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران حداقل از دو نظر قابل توجه است: ۱- آب و هوا تاثیر مستقیم بر تولیدات کشاورزی و دامی دارد، امری که می تواند باعث خودکفایی یا وابستگی به این محصولات شده و مسائل داخلی کشور ایران را تحت الشعاع قرار دهند.
۲- آب و هوا می تواند تاثیراتی بر گسترش شبکه راه ها و خطوط حمل و نقلی کشور ایران بر جای گذارد (زین العابدین، ۹۶، ۱۳۸۷ ). با توجه به وضعیت آب و هوایی مشخص می گردد
۳-۹) موقعیت نسبی ایران
اهمیت موقعیت نسبی یک کشور به مراتب بیش از اهمیت موقعیت ریاضی آن کشور است. موقعیت نسبی ایران را می توان از دوجهت دوری یا نزدیکی به دریا و دیگر از جهت موقعیت این کشور در منطقه مورد مطالعه قرار دارد. در مورد اول تجربه نشان داده است، کشورهایی که مجاور آب های آزاد و دریا های آزاد باشند، بهتر می توانند استقلال سیاسی و اقتصادی خود را حفظ کنند. اگرچه از نظر نظامی همین دریاها می‎توانند به عنوان مناطق تهدید و حضور نیروهای بیگانه باشند و آن کشور، ضرورت ایجاد نیروی دریایی برای دفاع از مرزهای آبی یا منافع ملی در دریا را احساس می کند.
جمهوری اسلامی ایران اگر چه از اقیانوس ها و دریای بزرگ فاصله دارد، ولی دو سوی شمال و جنوب به دریا منتهی می شود. از طرفشمال ایران به دریاچه کاسپین به عنوان بزرگ ترین دریاچه بسته جهان ارتباط دارد. از طریق این دریاچه با روسیه و قزاقستان ارتباط دریایی و با جمهوری آذربایجان و ترکمنستان، علاوه بر ارتباط زمینی، ارتباط دریایی پیدا کرده است.
از طرف جنوب یعنی خلیج فارس و دریای عمان نیز ارتباط بین ایران و دنیای خارج امکان پذیر است و بیش از هشتاد و پنج درصد واردات و نودوپنج درصد صادرات ایران از طریق خلیج فارس و دریای عمان صورت می گیرد. همچنین با فروپاشی شوروی سابق، یک موقعیت برتر ژئوپلتیکی حاصل شده و ارتباطات اقتصادی اسیای مرکزی با جهان خارج، از طریق ایران و منطقه خلیج فارس مقدور است (صفوی، ۶۸، ۱۳۸۴)
۳-۱۰) موقعیت منطقه ای ایران
منطقه به فضای جغرافیایی اطلاق می شود که از یک سلسله پدیده های مشابه و عوامل پیوند دهنده اجزای آن محیط، هم از نظر فیزیکی و هم از دید محیط انسانی برخوردار باشد کشور ایران به دلیل قرار گرفتن در فلات ایران، خلیج فارس و. . از موقعیت منطقه ای در حوزه جنوب غربی آسیا برخوردار
است (مینائی، ۴۵، ۱۳۸۶) نقش آفرینی وسعت، تعداد جمعیت، منابع معدنی، موقعیت جغرافیایی و. . در موقعیت منطقه ای ایران قابل بررسی است. اولاً گستردگی قلمرو جغرافیایی و کثرت جمعیت جمهوری اسلامی ایران را به صورت یک کشور بزرگ و قدرتمند منطقه ای در آورده است. این واقعیت عینی یا ادراکی، ایران را بر می‎انگیزد تا درصدد بازیگر موثر منطقه ای جهت دستیابی به جایگاه مناسب یا برتر در منطقه، بویژه حوزه خلیج فارس برآید. ثانیاً در واکنش به این سیاست و هدف استراتژیک ناشی از وسعت ایران، کشورهای منطقه ای و فرا منطقه ای، تلاش می کنند تا با ایجاد توازن و تعادل از تحقق برتری آن جلوگیری کنند (دهقانی فیروزآبادی، ۱۳۸۸، ۹۶-۹۵ ). ایران از نظر وسعت در منطقه خاورمیانه سنتی پس از عربستان و لیبی در مکان دوم و جزء کشورهای خیلی بزرگ جهان محسوب می گردد. از نظر جمعیت نیز ایران پس از مصر در رتبه دوم منطقه قرار دارد از آنجائیکه ایران دارای موقعیت بری و بحری در منطقه خاورمیانه و جنوب غربی آسیا است می تواند از این موقعیت جغرافیایی جهت تامین منافع ملی و افزایش قدرت خود تلاش نماید. حوزه های ژئوپلتیکی ایران در محیط مجاور عبارتند از:
۳-۱۰-۱) حوزه ژئوپلتیکی قفقاز آناطولی
شامل کشورهای ایران، ارمنستان، گرجستان و روسیه ؛ منطقه وسیعی در شمال کشور که از دریای کاسپین تا دریای سیاه امتداد می یابد قفقاز نامیده می شود. ساکنین این منطقه را اقوام مختلفی تشکیل می دهند. مرزهای شمالی این منطقه بخشی از اروپاه و آسیا محسوبمحسوب می گردد. از نظر تقسیم بندی سیاسی، قفقاز محدوده کشورهای آذربایجان، روسیه، ارمنستان و گرجستان را شامل می شود. اهمیت حوزه ژئوپلتیکی پس از فروپاشی شوروی سابق و نقش این منطقه به عنوان مفصل با اهمیت بین اروپا و آسیا و خاورمیانه مشخص گردید.
۳-۱۰-۲) حوزه ژئوپلتیکی خلیج فارس
شامل کشورهای ایران عراق، کویت، عربستان، بحرین، قطر، عمان و امارات متحده عربی. ایران به خاطر تسلط کامل بر طول شمال خلیج فارس و دریای عمان و برخورداری از یک ثبات نسبی و یک سرزمین وسیع و جمعیت بالای ۷۰ میلیون نفری، می تواند بالاترین نقش را دراین حوزه ژئوپلتیک داشته باشد.
۳-۱۰-۳) حوزه ژئوپلتیکی دریای عمان و اقیانوس هند
شامل کشورهای ایران، پاکستان، هند، عمان، وامارات متحده عربی. ایران در این منطقه با داشتن سواحل مناسب نسبت به کشورهای دیگر از یک برتری جغرافیایی برخوردار است. خاطرنشان می شود که روابط اقتصادی ایران، پاکستان و هندوستان درصورت عبورخط لوله گاز ایران از خاک پاکستان به هندوستان می‎تواند تاثیر سیاسی نیز در این حوزه به نفع ایران داشته باشد.
۳-۱۰-۴) حوزه ژئوپلتیکی فلات ایران
شامل کشورهای ایران، افغانستان و پاکستان مشکلی بین این کشورها وجود ندارد و با استقرار حکومت با ثبات غیروابسته در افغانستان می توان بر مبنای سوابق فرهنگی، زبان، دین و تاریخ مشترک این کشورها تشکیل مناسبی بوجود آورد.
۳-۱۰-۵) حوزه ژئوپلتیکی آسیای مرکزی
شامل کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان و قرقیستان. ایران با این حوزه می تواند نقش فعالی داشته باشد و به لحاظ تجانس فرهنگی، دینی و تاریخی بعنوان یک نیروی موثر در منطقه مطرح شود. وجود ذخایر نفت و گاز و ترانزیت آن از ایران می تواند علاوه بر منافع اقتصادی برای ایران در تامین امنیت ملی ایران نیز نقش داشته باشد. ایران می تواند مانند پلی این کشورها را به جهان خارج مرتبط سازد.
۳-۱۰-۶) حوزه ژئوپلتیکی دریای کاسپین
شامل ایران، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه اهمیت این حوزه با فروپاشی شوروی سابق افزوده شد. وجود ذخایر عظیم نفتی در این حوزه و حضور بیگانگان تهدیدی به منافع ملی کشورهایی چون ایران و روسیه است. ضروری است ایران ضمن برخورداری دقیق و اصولی در این حوزه برای رژیم حقوقی دریای کاسپین با کشورهای همجوار اقدام نماید و در این رابطه نسبت به تشکیل مناطق دریای نظامی در استان‎های گیلان، مازندران و گلستان در جهت تامین مصالح و منفع ملی خود حرکت کند (نامی و دیگران، ۷، ۱۳۸۸ ۹. از طرف دیگر دو منطقه ی خلیج فارس و دریای کاسپین – آسیای مرکزی از اوالیل قرن بیست و یکم دو منبع اصلی تامین انرژی بوده اند و هم چنین نقش ژئوپلتیک و ژئواستراتژیکی در بوجود آوردن نظم جهانی در حال ظهور داشته اند. بنابراین هر موضوع امنیتی در این مناطق که جزئی از خاورمیانه سنتی یا بزرگ است مورد توجه بازیگران منطقه ای و جهانی به خصوص امریکا است. این دو منطقه به عنوان یک (قلب زمین) می تواند مصداق داشته باشد. ایران میان خلیج فارس و دریای کاسپین واقع شده است (مجتهدزاده، ۱۳۸۶، ۱۵۵)
۳-۱۱) موقعیت جهانی
موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان یک موقعیت گذرگاهی در مسیر ارتباطات میان قاره ای، متضمن ترکیب و تلفیق دو موقعیت حساس ژئوپلتیکی و ژئواستراتژیکی در جهان است که یکی آن را به عنوان یک قدرت منطقه ای در جنوب غربی آسیا مطرح می سازد و دیگری به عنوان منبع تامین انرژی و محل عبور محموله‎های نفتی در جهان است وجود ذخایر عظیم سوخت های قبلی در زیر بستر خلیج فارس و نیاز روز افزونی که جهان به این منابع دارد. موجب گردیده که همه روزه تعداد زیادی شناورهای حامل مواد سوختی از تنگه هرمز عبور نمایند و همین امر موقعیت منطقه ای ایران را تبدیل به
موقعیت جهانی کرده است، به گونه ای که انطباق موقعیت های منطقه ای (ژئوپلتیکی) و موقعیت جهانی (ژئواستراتژیکی) بر یکدیگر ایران را به عنوان یکی از نواحی بر اهمیت جهان مطرح ساخته است (حیدری، ۱۳۸۴، ۱۲۰)
۳-۱۲) موقعیت بری
قدرت های بزرگ جهانی نظیر هخامنشیان، ساسانیان، رومیان، مسلمانان، حکومت های اسلامی بعد از اسلام، مغول ها و تاتارها، عثمانی ها و. . عمدتا قدرت های خشکی بوده اند (حافظ نیا، ۱۳۸۴، ۴۱۴ ). ایران کشوری است در اوراسیا که در نوارشمالی آن سرزمین وسیع خشکی که به هارتلند معروف است قرار گرفته است بنابراین تا قبل از فروپاشی اتحاد شوروی در معرض تمایلات این قدرت بری قرار داشت. ابعاد خشکی نگری و خشکی محوری ایرانیان و تمدن ایرانی را می توان در جلوه های فرهنگی و تمدنی این کشور جستجو کرد. (ازشعر، موسیقی، داستان و. .) بری بودن، بستر و زمینه ای تاریخی برای گریز ایرانیان از ساحل قلمداد شده است.
۳-۱۳) موقعیت بحری
کشور ایران با در اختیار داشتن خلیج فارس و دریای عمان به آب های آزاد راه دارد. خلیج فارس که نام دیرینه و تاریخی آن (دریای پارس) است در واقع عبارت است از یک خلیج یا پیش رفتگی وسیع آب در خشکی در بخش جنوب غربی قاره آسیا که در شمال شبه جزیره عربستان و جنوب فلات ایران واقع است. کل سواحل شمالی این دریا متعلق به ایران است. این خلیج در واقع یکی از بازوهای اقیانوس هند به شمار می‎رود و به واسطه دریای عمان از طریق تنگه هرمز به اقیانوس هند ارتباط دارد. طول سواحل ایرانی خلیج فارس از اروند رود تا تنگه هرمز ۱۲۶۰ کیلومتر است و استان های خوزستان، بوشهر، و هرمزگان از استان‎های ساحلی ایران در خلیج فارس محسوب می شوند. جزیره قشم بزرگترین جزیره این خلیج می‎باشد (اسدی، ۱۳۸۵، ۱۵-۸). این خلیج بین ایران و هفت کشور عراق، کویت، عربستان، بحرین، قطر، امارات متحده عربی و عمان مشترک است. ایران با ۱۳۷۵ کیلومتر بیشترین و عراق با حدود ۵۸ کیلومتر کمترین ساحل را داراست (حافظ نیا، ۱۳۸۴، ۱۶ ).
۳-۱۴) موقعیت استراتژیکی
برخی از جایگاه های جغرافیایی به سبب های گوناگون از اهمیت ویژهای برخوردار هستند؛ چنین موقعیتی‎های جغرافیایی که از نظر اقتصادی سیاسی، نظام یا مذهبی دارای اهمیت می باشند، موقعیت استراتژیکی نامیده می شوند. جاهایی همچون خلیج فارس یا دریای مدیترانه از مناطق استراتژیک جهان به شمار می روند (کشوردوست، ۱۳۸۸، ۹ ). موقعیت استراتژیک یعنی قرارگرفتن در چهارچوب استراتژی‎های جهانی یا منطقه ای، نظیر استراتژی نظامی، ارتباطی و اقتصادی و تاثیرگذاری کارکردهای موقعیت استراتژیک بر فرایندهای جهانی و منطقه ای، نظیر موقعیت تنگه ای، موقعیت کنترلی و غیره (حافظ نیا، ۱۳۸۶، ۸۹ ).
۳-۱۵) سبب های استراتژیک بودن یک موقعیت جغرافیایی عبارت است از
۱-جای داشتن در کنار تنگه های بین المللی. ۲- جای داشتن بین دو ناحیه استراتژیک. ۳-موقعیت دروازه‎ای. ۴- موقعیت دریایی. ۵- موقعیت نظامی