فصل سوم
روش پژوهش
۳-۱) روش پژوهش
مراکز پژوهشی و آموزشی در پژوهش­های با موضوع گیاه­درمانی، شیوه ­ها و روش شناسی­های متفاوت و منظرگاهی جداگانه و منفرد به­کار برده­اند؛ گیاه­شناسان از دیدگاه گیاه­شناسی، داروشناسان از منظر ترکیبات شیمیایی و خواص شیمیایی و درمانی آن و پزشکان به خواص درمانی آن به صورت عام پرداخته­اند.
دراین پژوهش رویکرد اصلی و اساسی، مردم­شناختی بوده ­است که با روش­شناسی در قوم­گیاه­شناسی اشتراک دارد. به­علت ماهیت بین رشته­ای قوم­گیاه­شناسی، قوم­گیاه­شناس باید اطلاعات پایه­ای در زمینه علوم مردم­شناسی، گیاه­شناسی، پزشکی و داروسازی داشته باشد. به­علت این­که یک فرد نمی­تواند تمامی این تخصص­ها را با هم داشته باشد، بهترین گزینه جهت انجام بررسی­های قوم­گیاه­شناسی ایجاد یک گروه تحقیقاتی شامل تخصص­های ذکر شده و یا تعامل با هریک از این افراد می­باشد.
روش­شناسی مورد استفاده، در دو بخش میدانی و کتابخانه­ای به صورت موازی انجام شده­است. در بخش میدانی از طریق مراجعه و حضور در زمین تحقیق و مشاهده عمیق و مستقیم به همراه مصاحبه کیفی و رودررو به جمع­آوری اطلاعات از درمان­گران بومی و محلی پرداخته شده­است که بر اساس نمونه گیری انتخاب شده ­اند.
در روش کتابخانه­ای به جمع­آوری اطلاعات از منابع مکتوب با چارچوب­های گوناگون به شرح زیر پرداخته شده­است؛

• • منابع مکتوب که بر اساس مطالعات میدانی تنظیم شده و یا به­ طور مستقیم و غیرمستقیم با موضوع ارتباط داشته اند، مانند بررسی گزارش های حاصل از طرح جامع مردم­نگاری سرزمین و طرح پژوهشی انسان­محیط­دانش(طب سنتی)، موجود در پژوهشکده مردم­شناسی.

• • منابع مکتوب مرتبط به طب کهن و تاریخ طب در ایران، از جمله «قانون» در طب از ابوعلی­سینا و «الحاوی» رازی که در پژوهش بدان پرداخته شده­است.

• • منابع مکتوب مربوط به تحقیقات جدید که در زمینه گیاهان دارویی در ایران و خارج از ایران انجام شده­است.

در تنظیم مطالب ابتدا نام گیاه که شامل نام متداول آن در زبان فارسی و نام علمی، نام انگلیسی و نام محلی آن در مناطق مورد مطالعه می­باشد، آورده شده­، سپس مشخصات گیاه از منظر گیاه­شناسی و پراکنش ذکر شده­است.
قسمت مورد استفاده گیاه، بخش دیگری است که اطلاعات آن بر اساس مطالعات کار میدانی گردآوری شده و به ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه به طور مختصر اشاره شده­است و سپس به مصارف درمانی در قالب مصارف درمانی محلی، طب کهن و دانش امروز پرداخته شده­است. در بخش مصارف درمانی محلی، چگونگی استفاده از گیاه توسط مردم و درمان­گران بومی در مناطق مختلف بررسی شده و در بخش طب کهن، مطالب مربوط به خواص و نحوه استفاده از گیاه مورد نظر در کتب بوعلی­سینا و رازی و سایر استادان این علم آورده ­شده­است. در آخر، اطلاعات به­دست آمده از کار میدانی و طب کهن و دانش امروز با هم در قیاس قرار گرفته­اند.
۳-۲) ابزار پژوهش
در این پژوهش از دوربین عکاسی برای ضبط تصاویر گیاهان دارویی استفاده به­عمل آمده و نیز با بهره گرفتن از مصاحبه صحبت­های مردم گردآوری و ثبت شد. نمونه­های گیاهی خشک گردآوری شده و برای آن­ها شناسنامه تهیه گردید.

فصل چهارم
داده ­ها
۴-۱) گیاه درمانی
«درمان بیماری­های مختلف جسمی و روحی به­وسیله گیاهان را گیاه­درمانی گویند و یکی از روش­های باستانی جهان، طب گیاهی است. در گیاه­شناسی به هر گیاهی که الیاف چوبی یعنی لیگنین نداشته باشد و در روی خاک، دارای بخش­های دایمی نباشد علف گفته می­ شود، از نقطه نظر طبیعت به هر گیاهی که ارزش دارویی داشته باشد علف اطلاق می شود».­(دریایی،۲۰۱:۱۳۸۵)
«در مصارف گیاهی، تغذیه طبعا در رده اول قرار می­گیرد که بنابر برآوردهای گوناگون تعداد انواع مورد استفاده در این­زمینه را بین ۲۷۰۰ تا ۴۰۰۰ نوع دانسته اند، ارقامی که بسیار پائین­تر از واقعیت به­نظر­می رسند. سپس گیاهان شفابخش مطرح می­ شود که به بیشترین تعداد و جالب­ترین پژوهش­ها دامن زده­اند. این پژوهش­ها امروز به ایجاد گیاهان تألیفی(سنتز) با مصارف ویژه درمانی منجر شده ­اند. درمان­های پزشکی، از کشورهای توسعه ­یافته گرفته تا جوامع موسوم به ابتدایی در بیش­تر موارد بر گیاهان استوار هستند».(فکوهی،۹۵:۱۳۸۵)
۴-۲) تاریخچه گیاهان دارویی
استفاده از گیاهان به­منظور درمان بیماری­ها، با تاریخ زندگی بشر هم­زمان بوده ­است، یعنی از زمانی که انسان پس از ابتلای به یک بیماری، به­ جستجوی وسیله­ای برای بهبود در محیط خود می­پرداخت و جز توسل به گیاهان راه دیگری پیش پای خود نمی­یافت. امروزه هیچ­گونه وسیله­ای در دست نیست که بتوان از نحوه استفاده مردم ماقبل تاریخ از گیاهان دارویی اطلاع حاصل نمود، ولی چون وقوف مردم دوران­های گذشته بر خواص درمانی یک گیاه همیشه به­ صورت یک کشف مهم تلقی می­گردید و این­گونه اطلاعات از پدر به پسر انتقال می­یافت، بررسی اصول استفاده از گیاهان دارویی که مصرف آن­ها در حال حاضر در طب عوام معمول است تا حدی می ­تواند یک نظر کلی در این­مورد بدهد. مردم دوران­های ماقبل تاریخ ضمن جستجوی وسیله­ای برای درمان بیماری­ها و یا ضمن استفاده از گیاهان برای تغذیه و غیره، به انواعی برخورد می­نمودند که مصرف آن­ها ایجاد تسکین درد یا دفع کرم می­نمود و یا خاصیت لینت و مسهلی ظاهر می­کرد و این خود باعث می­شد که در طی زمانی طولانی به­ طور تصادفی گیاهانی با اثر قوی مقوی معده، قی­آور، تاول­آور و غیره توسط مردم دوران­های قدیم کشف گردد و از آن­ها جهت درمان بیماری­ها استفاده به­عمل آید.
«بر اساس این تعابیر عده­ای گفتند که تاریخ استفاده از گیاهان حتی قدیم­تر از تاریخ مدون خود انسان است چراکه از دوران پیش از تاریخ انسان­های اولیه از گیاهان استفاده کرده ­اند. براین اساس شاید بتوان گفت که در استفاده از گیاهان طولانی­ترین آزمایش بالینی تاریخ است».(توکلی صابری،۸:۱۳۶۳)
«چینی­ها در سه­هزار سال پیش از میلاد لیستی از داروهای مفید به­ طور مفصل داشته اند. در کتابی­که متعلق به مردم قدیم چین است شرح متجاوز از صد گیاه آمده­است. این کتاب مربوط به دوره امپراطوری شینون است که در ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد می­زیسته­است و در کتاب دیگری که آن نیز متعلق به مردم قدیم چین است، متجاوز از هزار گیاه با مشخصات کلی محل رویش و طرز درمان آن­ها شرح داده شده­است.
یونانیان نیز جزء اولین مردمانی هستند که از گیاهان دارویی استفاده کرده ­اند. در اشعار هومر وقتی از جنگل­های متعدد آن دوره که به افسانه پیوسته سخن می­گوید، از زخم­بندی و روغن­مالی وتهیه گیاهان دارویی که تأثیری در خواب­آوری و تسکین دردها داشته سخن رفته­ و بقراط مقام شایانی برای گیاهان قایل بوده ­است. وی درکتب مختلف طبی­اش از گیاهان دارویی و طرز استفاده از آن­ها مطالبی ارزنده ارائه کرده­است».­(سلامی­،­۱۴:۱۳۸۱)
«تئو فراست دانشمند یونانی و یکی از شاگردان ارسطو در بین سال­های ۲۸۷ – ۳۷۲ قبل از میلاد یکی از بنیان­گذاران فیتوتراپی(درمان با داروهای گیاهی) fitoterâpy درکتاب خود شرح پانصد گیاه دارویی را با مشخصات درمانی آن­ها آورده­است هم­چنین دیوسکورید طبیب و گیاه­شناس یونانی در قرن اول میلادی در کتاب خود از ششصد گیاه دارویی و جالینوس از ۴۷۳ گیاه مفید دارویی نام برده­اند و طرز درمان بیماری­ها با بهره گرفتن از آن­ها را شرح داده­اند».(زرگری، ۴۳۶:۱۳۶۲)
«تاریخ طب در کشور ما مربوط به دوره آریایی بوده، و اوستا ۶۵۰۰ ق.م اولین کتابی است که از گیاهان دارویی در آن سخن رفته، به­نقل از اوستا اولین پزشک ایرانی ترتیه پدر گرشاسب پهلوان بوده که از کاربرد گیاهان دارویی و عصاره آن­ها اطلاع داشته­است. قدیمی­ترین گیاه دارویی در طول تاریخ «هوم» گیاه مقدس آئین زرتشت بوده، درکتاب­های پهلوی هوم را سرور همه گیاهان و استفاده از آن­را باعث عمر جاویدان می­دانند. تاریخ استفاده دارویی از پیاز و ادویه به ۴۵۰۰ ق.م و به­نقل از هرودوت استفاده از گیاهان دارویی میرحCommiphora ­­، کاسیا­Cinnamomu ­­، سینا­موم Cinnamimum­zylanica ­، آنیزinpimella anisum­ و مارجورام­Oroganum_­ argorana ­در مومیایی کردن اجساد به۵۲۰۰ ق­م می­رسد».(هاشمی­نژاد و بهادری،۱۳۸۷،۱۴­)
«در دوران بعد از اسلام نوابغی چون ابومحمد زکریای­رازی، ابوعلی سینا، جرجانی و اهوازی پا به عرصه جهان گذاشتند و باعث پیشرفت­های شایانی در علم طب گشتند. در دوران این دانشمندان به شمار گیاهان دارویی پیوسته افزوده شده و نمونه­های جدیدی به­دست آمد. کتاب دوم قانون در طب ابن­سینا که حاوی مطالبی در مورد ادویه مفرده می­باشد، یکی از بزرگ­ترین کتبی است که در مورد گیاهان دارویی تدوین شده، کتاب «الابنیه عن­الحقایق­الادویه» نوشته موفق­الدین ابومنصور علی­الهروی از کتاب­های معتبر این رشته می­باشد که از ۵۸۴ ماده و از موادی که در مداوا به­کار می­رفته بحث کرده و خواص طبی هر یک را بیان نموده ­است.
ابن بیطار نیز که در قرن ۱۳ میلادی می­زیسته، اختصاصات متجاوز از ۱۴۰۰ گیاه که خود شخصا آن­ها را می­شناخته در کتاب خود شرح داده­است. کتاب او در واقع یک دایره­المعارف حقیقی گیاه­شناسی است که همه تجارب یونانی، ایرانی را دربردارد».(­سلامی،۲۶:۱۳۸۱)
«گرچه روش­های نوین امروزی علم گیاه­شناسی توانسته حدود۰۰۰/۳۵۰ گونه از گیاهان موجود در کره ارض را شناسایی کند؛ اولا فقط ۰۰۰/۱۰ گونه آن از دید دارویی بررسی شده و هنوز راه درازی در پیش است تا به مواد مؤثره گیاهان ناشناخته از نظر دارویی پی برد و تأثیر آن را بر دردهای گوناگون انسان آزمایش کرد».(توکلی صابری­،۸:۱۳۶۳)
۴-۳) زمان جمع­آوری اندام­های گیاهان دارویی
پوست؛ فصل بهار قبل از شروع فعالیت گیاه
برگ؛ پس از کامل شدن برگ­ها در حین گل دادن گیاه، قبل از رسیدن دانه و میوه گیاه
گل؛ بلافاصله بعد از باز شدن یا هنگام گرده­افشانی
میوه؛ قبل یا هنگام رسیدن کامل محصول
دانه؛ در پاییز هنگام رسیدن کامل
۴-۴) گیاهان دارویی مورد استفاده در منطقه؛